سبب نزول يا شأن نزول‌

چه فرقى ميان اين دو عبارت وجود دارد؟ بيشتر مفسرين فرقى ميان اين دو قايل نشده‌اند و هر مناسبتى را كه ايجاب كرده است آيه يا آيه‌هايى نازل شود، گاه سبب نزول و گاه شأن نزول گفته‌اند. در صورتى كه ميان اين دو عبارت فرق است، از اين جهت كه شأن نزول اعم از سبب نزول است. هرگاه به مناسبت جريانى درباره شخص و يا حادثه‌اى، خواه در گذشته يا حال يا آينده و يا درباره فرض احكام، آيه يا آياتى نازل شود همه اين موارد را شأن نزول آن آيات مى‌گويند، مثلا مى‌گويند كه فلان آيه درباره عصمت انبيا يا عصمت ملائكه يا حضرت ابراهيم يا نوح يا آدم نازل شده است كه تمامى اين‌ها را شأن نزول آيه مى‌گويند. اما سبب نزول، حادثه يا پيش‌آمدى است كه متعاقب آن، آيه يا آياتى نازل شده باشد و به عبارت ديگر آن پيشامد باعث و موجب نزول گرديده باشد. لذا سبب، اخصّ است و شأن اعم.

تنزيل و تأويل‌

در اصطلاح سلف، تنزيل بر مورد نزول گفته مى‌شود. اين مورد مى‌تواند يك واقعه خاص باشد كه آن واقعه سبب نزول آيه شده است. ولى تأويل مفهوم عامّى است كه از آيه برداشت مى‌شود و قابل انطباق بر جريانات مشابه است. در برخى تعابير به اين دو اصطلاح ظهر و بطن نيز گفته مى‌شود كه ظهر همان تنزيل و بطن همان تأويل است، زيرا ظاهر آيه همان مورد نزول را مى‌رساند و در بطن آيه مفهوم گسترده‌ترى نهفته است. فضيل بن يسار درباره حديث معروف «ما في القرآن آية الّا و لها ظهر و بطن» كه از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است، از امام صادق عليه السّلام سؤال كرد.

حضرت در جواب فرمود: «ظهره تنزيله و بطنه تأويله، منه ما قد مضى و منه ما لم يكن، يجري كما تجري الشمس و القمر؛[1] ظهر همان مورد نزول آيه است و بطن تأويل آن [كه موارد قابل انطباق را شامل مى‌شود]. برخى در گذشته اتفاق افتاده و برخى هنوز نيامده است. قرآن [پيوسته زنده و جاويد و قابل بهره‌گيرى است و] مانند آفتاب و ماه در جريان است». در حديث ديگر مى‌فرمايد: «ظهر القرآن الذين‌

[1] الصفار؛ بصائر الدرجات، ص 196، حديث 7.