خودش، يكباره از خود انعطاف نشان داده، و راهى بر خلاف مسير اولين خويش مى‌رود. و اين مطلب شايد بخاطر حصول خوف و رجاء نسبت به پروردگار، يكباره در دل كسى ايجاد شده و حالت يأس و غرور، به طور كلى طرد گردد. و اين از بزرگترين تربيتهاى نفوس بشرى است كه نااميدى و يأس، نمى‌تواند او را زمين‌گير و مجبور نمايد، اگر چه در طول حيات و زندگى پيشين خود، بر تمرّد و عصيان بوده است. و هرگز عجب و غرور او را نمى‌گيرد اگر چه در بعد كمالات نفسانى، مدارج كمال را هم طىّ نمايد.

اين وجه با معناى جبر سازگار نيست بلكه خلاف آن را مى‌رساند.

وجه دوم: اسلام دعوت مى‌نمايد به سوى حيات ابدى و سعادتمندانه و بسيار بلند و عالى كه در سايه آن، بشر مى‌تواند تا آخرين درجه ممكن رشد نموده، و به نهايت كمال نائل شود، چنانكه در صورت پشت پا زدن به دعوت اسلام و عدم پذيرش آن، قلب مى‌ميرد و به همين وسيله، معالم انسانيت در نفوس، حالت مردن به خود مى‌گيرد و كرامت انسانى از بين مى‌رود، چنانكه باد با وزيدن به طور سريع از انسان فاصله مى‌گيرد. در اين صورت اين ديگر انسان نيست، بلكه حيوان درنده‌اى است در قالب انسان كه از انسانيت بويى نبرده است.

اينجاست كه انسان از قلّه رفيع و شامخ انسانيّت، به حضيض حيوانيت و ابتذال، سقوط مى‌نمايد، چنانكه مى‌فرمايد:

وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ‌[1].

[1] يعنى: و اگر ما به مشيّت نافذ خود مى‌خواستيم به آن آيات، او را رفعت مقام مى‌بخشيديم ليكن او به زمين فروماند و پيرو هواى نفس گرديد و در اين صورت مثل او و حكايت حال او به سگى ماند كه اگر او را تعقيب كنى و يا او را به حال خود واگذارى به عوعو زبان كشد اى رسول ما اين است مثل مردمى كه آيات خدا را بعد از علم به آن تكذيب كردند. اين حكايت را به خلق بگو، باشد كه تفكر كنند.( اعراف: 176).