لِما يُحْيِيكُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ‌[1].

سؤال در اين آيه شريفه اين است كه چه ارتباط و تناسبى بين صدر آيه و ذيل آن است؟ يعنى بين امر به استجابت رسول خدا- صلى اللّه عليه و آله و سلم- آنجا كه دعوت براى احياء نمودن شخصيت آنان مى‌كند، و بين تهديد به حيلوله بين المرء و قلبه مى‌باشد؟

اشاعره و در رأس آنان فخر رازى‌[2] با توجه به ذيل آيه، آن را دليلى براى اثبات جبر گرفته‌اند و گفته‌اند: با توجه به ذيل آيه، روشن مى‌شود كه خداوند متعال است كه مؤمن را مؤمن و كافر را كافر مى‌نمايد، و هركس را كه بخواهد گمراه و هركس را كه بخواهد هدايت مى‌نمايد.

ولى اينان از صدر آيه غفلت نموده‌اند كه دلالت صريح بر اختيار و انتخاب مى‌نمايد. معاذ اللّه كه بين صدر و ذيل آيه قرآن، اختلاف و تضاد باشد، آن هم در محدوده يك آيه. و دانشمندان اسلامى سعى و تلاش فراوانى نموده‌اند تا اينكه آيه را از جهت تناسب صدر و ذيل، بر وجه مناسبى حمل كنند و لذا براى آن وجوهى گفته‌اند كه وجوه دقيق‌تر و مناسب‌تر عبارتند از:

وجه اول: گاهى در قلب انسان يك تحوّل لحظه‌اى ايجاد مى‌شود كه انسان را به طور ناگهانى و تصادفى، از حالتى به حالت ديگر منتقل مى‌نمايد؛ مثلا شقى يكباره تبديل به سعيد مى‌گردد و به عكس. اين تحوّل ممكن است به دليل مواجهه با امر غير مترقّبه‌اى باشد كه عارض انسان شده و او را از مسير اولش بكلى منحرف مى‌نمايد، با اينكه مدت طولانى بر آن حالت بوده است، ولى بر خلاف خيال‌

[1] يعنى: اى اهل ايمان! چون خدا و رسول، شما را به ايمان دعوت كنند اجابت كنيد، تا به حيات ابدى برسيد و بدانيد كه خدا در ميان شخص و قلب او حايل مى‌گردد و همه به سوى او محشور خواهيد شد.( انفال: 24).

[2] التفسير الكبير، ج 15، صفحات: 147 و 148 و 181 و 182.