يك مجموعه) كه در گوش و ذهن شنوندگان، باقى مى‌ماند. و ديگر اينكه چه بسا آخرين جمله و خاتمه كلام است كه حفظ مى‌شود، در غالب حالات از يك مجموعه، نه همه كلام و ساير قسمتهاى آن. بنابراين، واجب و لازم مى‌نمايد كه در اوج و رشاقت (لطافت، ظرافت و زيبايى) و شيرينى و زيبايى آن، كوشش و جديّت لازم به عمل بيايد[1].

و ديگرى گفته است: سزاوار و شايسته است كه آخر كلام و آن نقطه‌اى كه متكلم، سخن خود را بدان پايان مى‌برد و يا نويسنده و نامه‌نگار، نامه خود را به آخر مى‌رساند و يا شاعر، شعر خود را بدان تخلص مى‌بخشد، شيوا، زيبا و شيرين باشد. و بهترين خاتمه‌ها آن است كه مخاطبين، بدان گوش فرا داده و كاملا آن را فراگيرند تا اينكه براى انسان، شوق، آرزو و حالت انتظارى پس از آن ديگر باقى نماند.

ابن معصوم نيز مى‌گويد: اين چهارمين موردى است كه ائمه بلاغت، بدان تنصيص و تأكيد نموده‌اند، به اينكه: ختام و پايان كلام بايد آميخته به حكمت بوده و در آن لطافت به كار رفته باشد؛ چون آخرين جمله‌اى است كه به گوش مى‌خورد و در نفس، نقش مى‌بندد. و چه بسا شنوندگان آن را به جهت قريب العهد بودنش به حافظه بسپارند.

بنابراين، اگر ختام كلام، زيبا و شيرين باشد، گوش شنوندگان از آن لذّت مى‌برد. و چه بسا تأثير حسن ختام، در گوش دل شنونده، جبران مافات و كوتاهيهاى پيشين را بنمايد، همچنان‌كه غذاهاى لذيذ وقتى پس از صرف غذاهاى بى‌مزه، تناول مى‌شود، لذت‌بخش مى‌شود. و اگر بر خلاف آن باشد، نتيجه آن هم به عكس خواهد بود، تا آنجا كه چه بسا تمام محاسن قبلى را به بوته فراموشى بسپارد[2].

[1] بديع القرآن، ص 343 تأليف ابن ابى الاصبع.

[2] انوار الربيع، ج 6، ص 324 تأليف ابن معصوم.