را به دست آورده‌اند و با تمسك به آن قاعده، احكام را استنباط مى‌كنند. آن قاعده عبارت است از: «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد»، (اعتبار به گستردگى لفظ است، نه خصوصيّت مورد)؛ يعنى يك فقيه دانا و توانا بايد خصوصيات مورد را كنار بگذارد و از جنبه‌هاى عمومى لفظ بهره بگيرد. البته جنبه‌هاى خصوصى براى فهم دلالت كلام مفيد است، ولى انحصار را نمى‌رساند؛ زيرا احكام الهى پيوسته همگانى بوده‌اند و در همه زمانها جريان دارند. اينك دو نمونه از قرآن كريم مى‌آوريم كه در روايات، جنبه كلى آن بررسى شده و مورد استفاده قرار گرفته است:

نمونه اول. در سوره بقره آيه 115 چنين آمده است: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِيمٌ». اين آيه از آياتى است كه داراى ظهر و بطن (تنزيل و تأويل) است كه با راهنمايى امام معصوم (ع) جنبه عمومى آن روشن شده است. اين آيه در ظاهر با آياتى كه ايجاب مى‌كند حتما رو به كعبه نماز بخوانيد منافات دارد، ولى با مراجعه به شأن نزول، اين تنافى برطرف مى‌شود. شأن نزول آيه چنين است:

يهوديان به مسلمانان اعتراض مى‌كردند كه اگر نمازگزاردن به سوى بيت المقدس حق است، آنگونه كه تاكنون عمل مى‌شد پس تحويل آن به سوى كعبه باطل است و اگر رو به سوى كعبه نماز خواندن حق است، پس بطلان آنچه تاكنون خوانده شده است ثابت مى‌شود. خداوند در اين آيه جواب مى‌دهد: هر دو كار حق بوده و هست؛ زيرا اصل نماز يك حقيقت ثابت است، ولى رو به سوى كعبه يا بيت المقدس، يك امر اعتبارى محض است كه براى ايجاد وحدت در صفوف نمازگزاران جعل شده است. به هر كجا كه رو كنى، خدا هست و رو به خدا ايستاده‌اى. پس رو به مشرق نماز گزاردن به جهت قرار داشتن كعبه (مكه) در شرق مدينه و رو به مغرب نماز خواندن به دليل قرار داشتن بيت المقدس در غرب مدينه همگى از آن خداست و رو به خداست. خداوند در تنگناى جهت خاص قرار نگرفته است، «إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِيمٌ».

در روايات، از اين آيه استفاده ديگرى نيز شده است و آن اينكه مى‌توان نمازهاى مستحبى را در حال سواره به هر سويى كه در حركت هستيم به جاى آورد.[1] اين بطن آيه است كه با فهم معصومين (ع) بدان رهنمون شده‌ايم.

نمونه دوم. در سوره جن آيه 18 مى‌خوانيم: «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً».

[1] . رجوع كنيد به: وسائل الشيعة؛ ج 3، ابواب قبله، باب 8 و 15.