اعم از سبب نزول است. هرگاه به مناسبت جريانى درباره شخص و يا حادثه‌اى، خواه در گذشته يا حال يا آينده و يا درباره فرض احكام، آيه يا آياتى نازل شود همه اين موارد را شأن نزول آن آيات مى‌گويند، مثلا مى‌گويند كه فلان آيه درباره عصمت انبيا يا عصمت ملائكه يا حضرت ابراهيم يا نوح يا آدم نازل شده است كه تمامى اينها را شأن نزول آيه مى‌گويند؛ اما سبب نزول، حادثه يا پيشامدى است كه متعاقب آن، آيه يا آياتى نازل مى‌شود و به عبارت ديگر آن پيشامد باعث و موجب نزول مى‌شود، لذا سبب، اخصّ است و شأن اعم.

تنزيل و تأويل‌

در اصطلاح سلف، تنزيل بر مورد نزول گفته مى‌شود كه مى‌تواند يك واقعه خاص باشد كه آن واقعه سبب نزول آيه شده است؛ ولى تأويل مفهوم عامّى است كه از آيه برداشت مى‌شود و قابل انطباق بر جريانات مشابه است. در برخى تعابير به اين دو اصطلاح ظهر و بطن نيز گفته مى‌شود كه ظهر همان تنزيل و بطن همان تأويل است؛ زيرا ظاهر آيه همان مورد نزول را مى‌رساند و در بطن آيه مفهوم گسترده‌ترى نهفته است. فضيل بن يسار درباره حديث معروف «ما فى القرآن آية الّا و لها ظهر و بطن» كه از پيغمبر اكرم (ص) نقل شده است، از امام صادق (ع) سؤال كرد. حضرت در جواب فرمود: «ظهره تنزيله و بطنه تأويله منه ما قد مضى و منه ما لم يكن يجرى كما تجرى الشمس و القمر»،[1] (ظهر همان مورد نزول آيه است و بطن تأويل آن كه موارد قابل انطباق را شامل مى‌شود. برخى در گذشته اتفاق افتاده و برخى هنوز نيامده است. قرآن [پيوسته زنده و جاويد و قابل بهره‌گيرى است و] مانند آفتاب و ماه در جريان است). در حديث ديگر مى‌فرمايد:

«ظهر القرآن الذين نزل فيهم و بطنه الذين عملوا بمثل اعمالهم»،[2] (ظهر، كسانى را در بر مى‌گيرد كه آيه درباره آنها نازل شده است و بطن كسانى را شامل مى‌شود كه كردارى مانند كردار آنها داشته باشند).

استفاده فقهى از شأن نزول و تنزيل و تأويل‌

فقها و دانشمندان اسلامى با توجه به سبب و شأن نزول و ظهر و بطن آيات، قاعده‌اى‌

[1] . الصفار؛ بصائر الدرجات؛ ص 196، حديث 7.

[2] . تفسير عياشى؛ ج 1، ص 11، حديث 4.