قرار ده و پس از آن پيغمبر بيش از 21 روز و بنا بر قولى 7 روز ادامه حيات نداد.[1]

احمد بن ابى يعقوب مشهور به ابن واضح يعقوبى (متوفاى سالهاى پس از 292) در تاريخ خود چنين آورده است: گفته‌اند كه آخرين آيه نازل‌شده بر پيغمبر اكرم (ص) اين آيه بود: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»[2]؛ سپس در ادامه مى‌گويد: و همين گفتار نزد ما صحيح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولى امير المؤمنين علىّ بن ابى طالب در غدير خم بوده است.[3]

آرى سوره نصر پيش از سوره برائت نازل شده است؛ زيرا سوره نصر در سال فتح مكه (عام الفتح) كه سال هشتم هجرت بود، نازل گرديده و سوره برائت پس از فتح، سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع ميان اين روايات بدين گونه است كه بگوييم: آخرين سوره كامل سوره نصر است و آخرين سوره به اعتبار آيات نخستين آن، سوره برائت است. امّا آيه‌ «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ...» طبق روايت ماوردى در منى به سال حجة الوداع نازل گرديد؛[4] بنابراين نمى‌تواند آخرين آيه باشد؛ زيرا آيه «اكمال» پس از بازگشت پيغمبر (ص) از حجة الوداع در غدير خم بين راه نازل شده است؛ پس گفته ابن واضح يعقوبى، صحيح‌تر به نظر مى‌رسد؛ زيرا سوره برائت، پس از فتح مكه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن سوره مائده مشتمل بر يك سرى احكام است كه پايان جنگ و استقرار اسلام را مى‌رساند، به ويژه آيه اكمال كه از پايان كار رسالت خبر مى‌دهد و با آخرين آيه در آخرين سوره تناسب دارد. پس آخرين سوره كامل، سوره نصر است كه در عام الفتح نازل شد و آخرين آيه كه پايان كار رسالت را خبر مى‌دهد، آيه اكمال است. گرچه ممكن است به اعتبار آيات الاحكام، آخرين آنها، آيه:

«وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ» باشد كه در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.

سوره‌هاى مكى و مدنى و فوايد شناخت آنها

يكى از مسائل مهم علوم قرآنى، مسئله شناخت سوره‌هاى مكى و مدنى است و تشخيص آنها به دلايل ذيل ضرورى است:

1. شناخت تاريخ و مخصوصا تسلسل آيات و سور و تدريجى بودن نزول آنها،

[1] . تفسير شبر؛ ص 83.

[2] . مائده، 3.

[3] . يعقوبى، ابن واضح؛ تاريخ يعقوبى؛ ج 2، ص 35.

[4] . البرهان؛ ج 1، ص 210.