مى‌گرفت و هنوز براى اسلام كتابى نازل نشده بود تا آنكه آيه‌ «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ ...» نازل گرديد و پيغمبر (ص) به اعلام علنى دعوت مأموريت يافت و نزول قرآن آغاز شد[1] و اما چرا به سوره حمد «فاتحة الكتاب» مى‌گويند، اگر اين نام را در زمان حيات پيغمبر (ص) بر آن سوره اطلاق كرده باشند[2]، بدين دليل است كه اولين سوره كاملى است كه بر پيغمبر نازل شده است. در برخى روايات آمده است كه همان روز اول بعثت، جبرئيل نماز و وضو را طبق آيين اسلام به پيغمبر تعليم نمود، زيرا «لا صلاة الا بفاتحة الكتاب»، بنابراين سوره مذكور به طور كامل نازل شد.[3]

در مورد پرسش دوم گفتگو بسيار است و آراى مختلف در اين زمينه عرضه شده است كه خلاصه‌اى از آن را در ذيل مى‌آوريم:

نظر اول. آغاز نزول قرآن در شب قدر بوده است، چنانكه از ظاهر آيه‌ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ ...» به دست مى‌آيد. بيشتر محققين اين رأى را برگزيده‌اند؛ زيرا معاصرين نزول آيه از واژه قرآن، قرآن كامل را نمى‌فهميدند كه تدريجا نازل شده است، پس ظاهر آيه، ابتداى نزول را مى‌رساند. ازاين‌رو بيشتر مفسرين آيه شريفه را اين گونه تفسير كرده‌اند: «... اى بدء نزول القرآن فيه»؛[4] مگر كسانى كه متعبّد به ظاهر رواياتند.[5] روايات درباره تفسير قرآن، حجيّت تعبّديه ندارند؛ زيرا تعبّد در مورد عمل است، نه عقيده و درك؛ مخصوصا اگر با ظاهر لفظ مخالف بوده و نياز به تأويل داشته باشند.

بعلاوه اين قرآن با الفاظ و عبارات و خصوصياتش نمى‌تواند يكجا و در يك شب نازل‌

[1] . رجوع كنيد به: التمهيد؛ ج 1، ص 108 به بعد.

[2] . ممكن است اين نام پس از رحلت پيغمبر و موقعى كه جمع قرآن صورت گرفت بر آن سوره اطلاق شده باشد به اعتبار آنكه در ابتداى مصحف قرار گرفته است.

[3] . التمهيد؛ ج 1، ص 110.

[4] . زمخشرى مى‌گويد:« ... و معنى( انزل فيه القرآن) ابتدئ فيه انزاله»( الكشاف؛ ج 1، ص 227). بيضاوى مى‌گويد:« ... اى ابتدئ فيه انزاله ...»( انوار التنزيل؛ ج 1، ص 217). شيخ محمد عبده مى‌گويد:« المراد بانزال القرآن فيه، بدؤه و اوله»( تفسير المنار؛ ج 2، ص 158). مراغى مى‌گويد:« اى هذه الأيام هى شهر رمضان الذى بدء فيه بانزال القرآن»( تفسير المراغى؛ ج 2، ص 73). ابن شهرآشوب مى‌گويد:« القرآن فى هذا الموضع لا يفيد العموم و الاستغراق و انما يفيد الجنس، فأى شى‌ء نزل فيه فقد طابق الظاهر( متشابهات القرآن؛ ج 1، ص 63) و نيز گويد:« شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن اى ابتدئ نزوله»( المناقب؛ ج 1، ص 150) و هكذا قال المفيد فى شرح العقائد( تصحيح الاعتقاد؛ ص 58) و السيد المرتضى فى اجوبة المسائل الطرابلسيّات الثالثة ضمن المجموعة الاولى من رسائل الشريف المرتضى؛ ص 403- 405.

[5] . تفسير صافى؛ مقدمه نهم و كنز الدقائق مشهدى؛ ج 1، ص 430 و تفسير عياشى؛ ج 1، ص 80 و تفسير قمى؛ ج 1، ص 66.