و رسم آن ايجاد مى‌كردند و در پايان قرن سوم بود كه خط و رسم قرآن به حد اعلاى زيبايى رسيد و مردم در نوشتن قرآن با خطوط زيبا و به كار بردن علايم و نشانه‌ها بر يكديگر پيشى مى‌گرفتند تا آنجا كه رأس حرف «خ» را به عنوان علامت حرف ساكن به كار بردند و اين عمل اشاره به آن داشت كه حرف ساكن، اخف از حرف متحرك است و برخى رأس حرف «م» را براى علامت ساكن انتخاب كردند. براى حروف مشدّد، علامت سه‌دندانه و براى الفهاى وصل، رأس حرف «ص» معين شد و نيز صنعت خط و حاشيه‌نگارى رو به پيشرفت گذاشت و با ظرافت خاصى در مصحفها به كار برده شد.[1]

گفته شده است كه تقسيم قرآن به قسمتهاى دهگانه و پنجگانه و حزب و جزء و تعيين علامت و نشانه براى آنها، به موجب امر مأمون عباسى انجام گرفته است و نيز گفته شده است كه حجاج، به اين كار دست زد. احمد بن الحسين گفته است:

حجاج، قرّاء بصره را گرد آورد و گروهى از بين آنان انتخاب كرد و از آنان خواست كه حروف قرآن را شمارش كنند. آنان در طىّ چهار ماه، اين كار را به پايان رساندند و نشان دادند كه قرآن داراى 77439 كلمه و 323015 و به قولى 340740 حرف است و نيمه اوّل قرآن با كلمه‌ «وَ لْيَتَلَطَّفْ» از سوره كهف پايان مى‌يابد و از آن پس، نيمه دوم قرآن آغاز مى‌گردد. تعداد آيات قرآن طبق روايتى 6236 آيه مى‌باشد.

معروف است كه تقسيم قرآن به 120 حزب و سى جزء، براى تسهيل قرائت آن در مدارس و يا مراكز ديگر بوده است. ابو الحسن علىّ بن محمد سخاوى (م 643) از دانشمندان بزرگ ادب و فقه و قرائات، كه در دمشق مى‌زيسته، در كتاب جمال القرّاء تقسيم‌بندى قرآن را به 30 جزء و هر جزء را به 12 قسمت، كه مجموعا 360 قسمت است، به دانشمند نامى ابو عثمان عمر و بن عبيد (م 144) نسبت مى‌دهد و مى‌گويد: او با درخواست منصور (خليفه عباسى) اين كار را انجام داد. منصور از وى خواست تا قرآن را بر حسب ايام سال تقسيم‌بندى كند تا براى تنظيم حفظ و قرائت روزانه آماده گردد. او به درخواست منصور پاسخ مثبت داد و با نظمى استوار اين تقسيم‌بندى را انجام داد و در پايان هر جزء با خط زرين نشانه‌گذارى نمود. منصور آن را به فرزند خود مهدى تعليم داد و سپس ديگران پيروى كرده و كم‌كم اين تقسيم ميان مسلمانان رواج يافت.[2]

[1] . تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام؛ ص 52، نقل از: سلامة بن عياض، المصباح.

[2] . جمال القراء و كمال الإقرا؛ بيروت، 1993، ج 1، ص 378- 379.