كه علامت حركت بوده با نقطه‌هايى كه علامت اعجام است، اشتباه نشود و اين دو نوع نقطه از يكديگر تميز داده شوند.

جرجى زيدان مصحف نقطه‌دارى را به همين كيفيت، در دار الكتب مصر ديده است. او مى‌گويد:

اين مصحف، نخست در مسجد عمرو بن عاص، در مجاورت قاهره بوده و از قديم‌ترين مصحفهاى عالم است. ورقهاى آن بزرگ و خط آن با مركب سياه نوشته شده و نقطه‌هاى آن به رنگ قرمز است و همان‌طور كه ابو الاسود توصيف كرده، نقطه‌هاى بالاى حروف، علامت فتحه و نقطه‌هاى زيرين، علامت كسره و نقطه‌هاى جلو حروف، نشانه ضمّه است.[1]

در اندلس، مصحفها را با چهار رنگ مى‌نوشته‌اند: رنگ سياه براى حروف، رنگ قرمز براى نقطه‌هايى كه علامت حركت بوده، رنگ زرد براى همزه‌ها و رنگ سبز براى الفهاى وصل، به كار مى‌رفته است.[2]

آخرين تغييرات تكميلى‌

جلال الدين سيوطى گفته است: در صدر اوّل، نشانه حركات حروف، به صورت نقطه بوده است. نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطه آخر حروف، علامت ضمه و نقطه زيرين حروف علامت كسره بشمار مى‌آمده است.

علايمى كه هم‌اكنون براى بيان حركات حروف متداول است و مأخوذ از حروف مى‌باشد، از ابتكارات خليل بن احمد است. در اين روش علامت فتحه عبارت است از شكل مستطيلى كه در بالاى حروف گذارده مى‌شود و علامت كسره به همين شكل و در ذيل حروف به كار مى‌رود. علامت ضمه، واو كوچكى است در بالاى حرف و تنوين بر حسب مفتوح بودن و يا مكسور بودن و يا مضموم بودن، به وسيله دو علامت از نوع خود، مشخص مى‌شود. سيوطى اضافه مى‌كند: «اولين كسى كه همزه و تشديد را وضع كرد، خليل بن احمد بود»[3].

در طول زمان، عنايت و توجه مسلمانان به قرآن بيشتر مى‌شد و تغييراتى در خط

[1] . تاريخ تمدن اسلامى؛ ج 3، ص 61.

[2] . الخط العربى الاسلامى؛ ص 27 به نقل از: ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى در المقنع فى رسم المصاحف و نيز رجوع كنيد به: تاريخ القرآن؛ ص 68.

[3] . الاتقان؛ ج 2، ص 171 و ابو عمرو الدانى، كتاب النقط؛ ص 133.