وجود دارد و با ترتيبى كه در مصحفهاى صحابه در آن وقت به كار برده شده بود و بخصوص با مصحف ابىّ بن كعب، تطبيق مى‌كرد و تنها در مواردى جزئى با آنها مطابقت نداشت كه از آن جمله است:

در مصحفهاى صحابه، سوره يونس در زمره هفت سوره بزرگ بشمار مى‌آمد و هفتمين‌[1] يا هشتمين‌[2] اين سوره‌ها بود. اما عثمان بعمد، سوره انفال و سوره برائت را به عنوان يك سوره، در مرتبه هفتم از سوره‌هاى بزرگ و طويل قرار داد و سوره يونس را در شمار سوره‌هاى مئين درآورد و محل آن را تغيير داد. ابن عباس به اين عمل عثمان اعتراض كرد و گفت: به چه علت سوره انفال را كه از سوره‌هاى مثانى است‌[3] و سوره برائت را كه از سوره‌هاى مئين است، يك سوره به حساب آورده و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را از اول سوره برائت حذف كرده‌ايد و در شمار سوره‌هاى بزرگ قرار داده‌ايد؟

عثمان در پاسخ گفت: سوره‌هايى بر پيامبر (ص) نازل مى‌شد و پس از نزول آنها، آياتى نازل مى‌گرديد و پيامبر، كاتبان وحى را احضار مى‌كرد و به آنان مى‌فرمود: اين آيه‌ها را در فلان محل، از فلان سوره بنويسيد. سوره انفال از سوره‌هايى است كه در اوايل هجرت، در مدينه نازل شد و سوره برائت از نظر نزول، از آخرين سوره‌هاست؛ ولى مضمون اين دو سوره با يكديگر شبيه است و من گمان مى‌كردم اين دو سوره، يكى است. پيامبر (ص) نيز درگذشت و بيان نكرد كه برائت دنباله سوره انفال است. از اين جهت من آن دو را به هم پيوستم و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را بين آن دو ننوشتم و آن را در شمار هفت سوره بزرگ قرار دادم.[4]

اين امر بر اجتهاد صحابه در ترتيب مصحف دلالت دارد. عثمان مى‌دانست كه گاهى آيه‌هايى از يك سوره، بعدا نازل مى‌شد و پيامبر (ص) امر مى‌كرد كه آنها را در محل خودش ثبت كنند. عثمان گمان كرد كه به مناسبت وجود تشابه بين سياق كلى سوره برائت و سوره انفال، سوره برائت دنباله سوره انفال است.[5] اين تشابه در سياق، از اين‌

[1] . در مصحف ابن مسعود.

[2] . در مصحف ابىّ بن كعب.

[3] . سوره انفال در مصحف ابن مسعود، از سوره‌هاى مثانى و در مصحف ابىّ بن كعب در زمره سوره‌هاى مئين است.

[4] . المستدرك؛ ج 2، ص 221 و 330.

[5] . روايتى كه عياشى در جلد دوم، صفحه 73 تفسير خود نقل كرده، حاكى است كه انفال و برائت يك سوره است. در اين مورد بين علماء اختلاف است( رجوع كنيد به: تفسير طبرسى؛ ج 5، ص 2) ولى عياشى ترجيح مى‌دهد كه يك سوره به حساب آيد؛ زيرا پايان هر سوره با« بسم الله ...» كه آغاز سوره ديگرى است، معلوم مى‌شد( تفسير عياشى؛ ج 1، ص 19).