چون به چنين تحليلى از واقعيت‌هاى زمان خود دست نيافته است، موضوع را از شعاع ولايت، خارج مى‌داند. يكى كنترل جمعيت را با توجه به عوارض گسترده آن در مسائل اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و سياسى، مشمول سياست‌گذارى دولت و حوزه اعمال ولايت مى‌بيند و ديگرى بدون توجه به آثار و عوارض آن، اين موضوع را، تنها به عنوان يك مسئله شخصى تلقى كرده و تصميم‌گيرى درباره فرزنددار شدن را به تشخيص والدين مربوط مى‌داند.

اجراى حدود، از گذشته با چنين نگرش دوگانه‌اى مواجه بوده است. يك ديدگاه، آن‌را نياز دائمى جامعه در جهت أمن‌سازى محيط و سالم‌سازى آن از عناصر شرور و فاسد مى‌داند و ديدگاه ديگر، به چنين برداشتى اعتقاد نداشته و اجراى آن‌را لازم نمى‌بيند.

طبيعى است كه مخالفت در چنين مواردى، هميشه جنبه فقهى نداشته و فقيه مخالف، ضرورتا به عنوان عموم نيابت شناخته نمى‌شود.

علاوه بر عوامل چهارگانه فوق، كه فقيهان را در مسائل گوناگون جامعه با اختلاف نظر مواجه ساخته و آراى آنان را رودرروى يكديگر قرار مى‌دهد، تأثيرات محيط اجتماعى و تفاوت افق ديد هريك از آنان در مسائل حكومتى نيز در اين ديدگاه‌هاى متنوع سهيم است.

تاريخ فقهاى شيعه نشان مى‌دهد كه آن بزرگواران معمولا در شرايط سخت سياسى به سر مى‌برده و با محدوديت‌هاى فراوان از سوى دولت‌هاى عصر خود مواجه بوده‌اند.

حتى در بهترين شرايط اجتماعى، مثل دوران اقتدار حاكمان آل بويه و ضعف عباسيان، شيخ مفيد مورد تهديد، آزار و تبعيد قرار گرفت‌[1] و وقتى شرايط سخت‌تر و اوضاع بحرانى‌تر مى‌گرديد، فقيه شيعى يا درون زندان به سر مى‌برد و يا بر سردار بود.

محمد بن مكى، معروف به شهيد اول، يكى از بزرگ‌ترين فقهاى تاريخ شيعه، پس از يك سال زندان در قلعه‌اى در دمشق، ابتدا با شمشير شهيد مى‌شود، پس از آن، پيكرش‌

[1] - ابن اثير، الكامل فى التاريخ، ج 7، ص 218 و 239.