مردم در جهنم بنا بر انحصار حق به يك دين است؛ چرا كه لازمه حقانيت يك دين و باطل بودن ديگر اديان، قول به ضلالت و گمراهى اكثريت مردم است كه پيروان اديان ديگر هستند و اعمال چنين انسان‌هايى هرچند كه داراى ابتكارات و اختراعات عظيمى باشند، به‌خاطر كفرشان محكوم به بطلان است، اما اگر پلوراليزم را بپذيريم و پيروان جميع اديان را از ره‌يافته‌گان و سالكان راه نجات تلقى كنيم؛ تصويرى از خوش‌بينى و سعادت مطلق به اكثريت مردم را ترسيم كرده‌ايم كه مطابق با حكمت و هدايت و خيرخواهى خداوند است.

اشكال فوق را بيشتر جان هيك فيلسوف معاصر طرح و تقويت نموده است‌[1]. بعضى معاصران نيز آن را در مقالات خود دنبال كردند[2]. البته اصل اين اشكال چهار دهه پيش در جزوه‌اى چنين تقرير شد:

اگر پيروان هريك از مذاهب اين‌طور فكر كنند كه فقط خودشان رستگاراند، چنين طرز تفكرى با روح عدالت خداوند منطبق نخواهد بود[3].

متفكر برجسته معاصر در كتاب گرانسنگ خود، عدل الهى، به تفضيل و مستدل به رفع شبهه پرداخته است. شبهه مذكور از دو جهت قابل طرح است:

اولى مربوط به اعمال نيك كفار در دنيا و همچنين سرنوشت نهايى آنها در آخرت؛ دوّم مربوط به اهل كتاب كه متأله امّا منكر نبوت پيامبر اسلام هستند.

4. اعمال نيك كفار

چه‌بسا كفارى كه اعمال زيبا مانند اختراعات عالم المنفعه انجام مى‌دهند آيا به‌صرف اين‌كه كافرند، اعمالشان فاقد ارزش و اثرى در قيامت است؟ استاد با طرح شرايط اصل حسن فعلى با حسن فاعلى، معتقد است كه اگر عملى از فاعل صادر شود كه كننده آن نيّت خير و نيكويى نداشته است، چنين عملى فاقد ارزش‌

[1] - ر. ك: جان هيك، خدا و عالم ايمان، فصل نهم، به نقل از مجله نشر دانش، دكتر نصر اللّه پورجوادى، انقلاب كپرنيكى در كلام، ص 5، شماره فروردين و ارديبهشت سال 71. و نيز: فلسفه دى، فصل نهم.

[2] - ر. ك: عبد الكريم سروش، مقاله« صراطهاى مستقيم»، ص 51 به بعد.

[3] - ر. ك: محمد مظهرى، پيشنهاد تأسيس كانون يكتاپرستى، تهران، 1341، ص 59.