چكيده‌ 1. مخالفان تركيب دين و دولت به سه دسته اصلى تقسيم مى‌شوند:

الف) دسته اوّل از منكران حكومت دينى برخى از مسلمانان هستند كه معتقدند اسلام به تشكيل دولت دينى دعوتى نكرده، و در زمينه سياست فاقد تعاليم خاص است.

ب) دومين دسته از منكران حكومت دينى، نتايج منفى حكومت دينى را مايه انكار خويش قرار مى‌دهند و تجربه تاريخى تشكيل حكومت دينى را منفى ارزيابى مى‌كنند.

ج) دسته سوم از منكران از اساس، مرجعيّت دين در امور اجتماعى و سياسى را نمى‌پذيرند.

2. واقعيّت تاريخى آن است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم حكومت دينى تشكيل داد و ولايت سياسى او مستند به وحى بود.

3. تمامى نمونه‌هاى حكومت دينى در طول تاريخ منفى نبوده و نمونه‌هاى درخشانى نيز وجود داشته است.

4. امكان سوءاستفاده از امور مقدّس، منحصر به دين و حكومت دينى نيست، بلكه ساير مفاهيم ارزشى و محترم نيز دائما در معرض سوءاستفاده است.

پرسش‌ 1. مخالفان تركيب دين و دولت را به اختصار دسته‌بندى كنيد.

2. سخن كسانى كه به استناد تجربه تاريخى به انكار حكومت دينى مى‌پردازند، چيست؟

3. منشأ ولايت سياسى پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم چيست؟

4. پاسخ ما به دسته دوم از منكران حكومت دينى چيست؟