الف) پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم غير از شؤون خاص، نظير دريافت وحى و ابلاغ آن و عصمت و علم الاهى، داراى شؤون ديگرى نظير قضا و رفع منازعات و تدبير امور جامعه اسلامى نيز بوده است. برخى از شؤون پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم قابل خلافت و قابل انتقال به ديگران است و قضا و تدبير امور جامعه اسلامى از جمله موارد خلافت‌پذير و قابل انتقال به غير است.

ب) پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم به مقتضاى اين‌روايت شريف، عدّه‌اى را به عنوان خليفه خويش مورد لطف و دعا قرار داده است. جانشينى و خلافت اين عدّه از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم در ويژگى‌ها و صفات خلافت‌پذير ايشان است و مسلّما ولايت تدبيرى امّت از زمره اين موارد است.

ج) تعبير «خلفائي» اطلاق دارد و منحصر در ائمّه هدى عليهم السّلام نيست و ازاين‌رو، علاوه بر خلفاى بى‌واسطه (ائمّه) شامل خلفاى مع الواسطه (علماى امّت) نيز مى‌شود.

د) مراد از عبارت «الّذين يأتون من بعدي يروون حديثي و سنّتي» صرف راويان و محدّثان اخبار نيست، بلكه راويانى است كه تفقّه در روايات نيز داشته باشند. پس اين تعبير در شأن فقيهان و علماى امّت صادر شده است، نه هر كسى كه روايت نقل كند.[1] 3. در غرر الحكم و درر الكلم، از امير مؤمنان على عليه السّلام روايت شده است كه فرمود:

«العلماء حكّام على النّاس».[2] نظير همين مضمون را مرحوم كراجكى در كنز الفوائد از امام صادق عليه السّلام نقل مى‌كند كه فرمود: «الملوك حكّام على النّاس و العلماء حكّام على الملوك».[3] دلالت اين‌روايت بر ولايت فقيه واضح است، امّا به جهت ضعف سند بايد آن را از زمره مؤيّدات ولايت فقيه محسوب كرد.

4. ابن شعبه حرّانى در كتاب شريف تحف العقول خطبه امام حسين عليه السّلام در باب امر به معروف و نهى از منكر را خطاب به عالمان زمانه خويش نقل مى‌كند. امام در اين خطبه علما را هشدار مى‌دهد كه منزلت و مقام و شأن شما را غاصبان غصب كرده‌اند و مجارى امور مسلمين بايد به دست شما عالمان امّت باشد:

[1] - البيع، امام خمينى، ج 2، ص 468- 470.

[2] - غرر الحكم، آمدى، ج 1، ص 137، ص 506.

[3] - كنز الفوائد، ج 2، ص 33.