اوضاع مختلف مكانى و شرايط متغير زمانى است. بنابراين وظيفه يك فقيه اين نيست كه به لفظ، جمود كند و حكم هر واقعه جزئى را از قرآن يا حديث بخواهد و اين هم نيست كه به بهانه نبودن حكم يك مسئله، به خيالبافى و قياس‌پردازى روى آورد. وظيفه فقيه ردّ فروع بر اصول است. اصول اسلامى در كتاب و سنت موجود است. فقط يك «هنر» لازم است و آن هنر «اجتهاد» يعنى تطبيق هوشيارانه و زيركانه كليات اسلامى بر جريانات متغير و زودگذر است.[1]

ب. اجتهاد در شيعه‌

بنياد نظرى اجتهاد در شيعه بر اساس باور جامعيت اسلام و مردودانگارى خلأ تشريع است. اخبار و احاديث فراوانى در متون روايى آمده است كه حكم هر چيزى به‌طور كلى در كتاب و سنت موجود است.

در كتاب كافى بابى وجود دارد به عنوان «باب رجوع به كتاب و سنت و اينكه همه حلال‌ها و حرام‌ها و احتياجات مردم در قرآن يا سنت موجود است».[2]

با توجه به ديدگاه شيعه، اجتهاد از نوع تشريع و قانون‌گذارى بر اساس رأى و نظر خود يا قياس نيست، و اساساً چنين اجتهادى در نگرش شيعه باطل است.

اجتهاد در شيعه به معناى تلاش و كوشش عالمانه و تدبر و تعقل در فهم ادله شرعيه و تفريع و استنباط حكم فروع از اصول است.

در سخنان اميرمؤمنان عليه السلام درباره كار ويژه مجتهد آمده است كه فروع را بر اصول تطبيق مى‌دهد و پاسخ مسئله را بر اساس آن باز مى‌گويد.[3] اين‌گونه از

[1] - همان، ج 1، ص 57 و 58؛ ج 20، صص 33- 35

[2] - كافى، ج 1، كتاب العلم،« باب الرد الى الكتاب و السنه و انه ليس شيئى من الحلال و الحرام و جميع ما يحتاج اليه الناس الا و قد جاء فيه كتاب او سنة»

[3] - شهيد مطهرى، همان، ج 20، ص 164؛ خاتميت، ص 131