بسته بودن به هر شكل كه مى‌خواهد باشد، ضد آزادى انسان است، خصوصا اگر اين تعلق، اعتقاد به خدا باشد چون بستگى به خدا فوق همه بستگيها است به قول شاعر:

اگر وابستگى به خدا باشد، ديگر به هيچ شكل نمى‌توان آن را نقض كرد. بنابراين، اين مكتب كمال انسان را در آزادى مى‌داند.

درباره اين مكتب از دو جنبه مى‌شود بحث كرد: يكى اينكه اعتقاد دارند كه اعتقاد به خدا منافى با آزادى واختيار است و اين يك اشتباهى است كه كرده‌اند. در كتاب «علل گرايش به ماديگرى» و نيز در كتاب «انسان و سرنوشت» اين مطلب را شرح داده‌ايم و گفته‌ايم كه اينطور نيست. آن‌طور كه اينها درباره اعتقاد به قضاو قدر فكر مى‌كنند، همانطورى است كه پيرزنها فكر مى‌كنند اينها قضا وقدر را نشناخته‌اند كه چيست والا اعتقاد به قضاو قدر آنچنان منافى نيست و اين جهت فعلًا مورد بحث ما نيست. بحث ما در قسمت دوم است.

اشكال دوم اين مكتب در اين است كه گفته‌اند تعلق و وابستگى به هر چه باشد، ضد آزادى انسان است ولو اين وابستگى نسبت به خدا باشد. اينجا من مقدمه‌اى براى شما عرض مى‌كنم:

موجودى را درنظربگيريد كه يك مسير تكاملى را طى مى‌كند. يك گل از آن لحظه اول كه از زمين مى‌رويد و رشد مى‌كند و گل مى‌شود و به حد نهايى مى‌رسد، از كجا به كجا سير مى‌كند؟ يا آن سلولى كه منشأ به وجود آمدن يك حيوانى مى‌شود و از آن لحظه اول تا هنگامى‌كه حيوان كامل مى‌شود يعنى يك موجود متكامل از ضعيفترين حالتها كه شروع [به تكامل‌] مى‌كند تا به كاملترين حالتها مى‌رسد، از كجا به كجا سيرمى‌كند؟ يا از «ناخود» به «ناخود» سيرمى‌كند؟ و بالاخره آيا از «خود» به «خود» سيرمى‌كند؟

اگر بگوييم از «خود» به «ناخود» سيرمى‌كند، به اين معنى است كه تا آن وقت خودش است، كه رشد و حركت نكرده‌است ولى وقتى شروع به حركت كرد از خودش بيگانه و جدا شد و ديگر خودش، خودش نيست. كما اينكه بعضى از فلاسفه خيلى قديم گقته‌اند «حركت ايجاد غيريت است»، يعنى حركت «خود غيرشدن» است كه البته حرف نادرستى است.

مطلب اين است كه تخم يك گل و يا نطفه يك انسان از اولين لحظه‌اى كه شروع به حركت مى‌كند، تا آخرين لحظه‌اى كه به حد كمال خودش مى‌رسد از «خود» به «خود» حركت مى‌كند،