ويليام جيمز و حس دينى‌

يكى از كسانى كه سخت طرفدار اين حس و اين غريزه است يعنى خداشناسى را به صورت يك حس و به صورت يك تمايل در وجود انسان مى‌شناسد، روان‌شناس و فيلسوف معروف آمريكايى ويليام جيمز است كه تقريبا معاصر هم هست يعنى در قرن ما مى‌زيسته و در نيمه اول قرن بيستم در گذشته است. اين مرد يك كتابى نوشت و چون من ترجمه اين كتاب را قبل از اينكه چاپ شده باشد ديدم و مطالعه كردم و هنوز مترجم اسم روى ترجمه نگذاشته بود، نمى‌دانم اسمش چيست ولى بعد چاپ شده.[1] اين كتاب را آقاى مهدى قاينى رفيق ما در هفت سال پيش ترجمه كرد و قبل از آنكه چاپ كند آورد من ديدم. من آن وقت يك قسمت‌هايى از آن را برداشتم. در آن كتاب اين مرد اين‌طور مى‌گويد:[2] «هر قدر انگيزه و محرك ميل‌هاى ما از اين عالم طبيعت سرچشمه گرفته باشد، غالب ميل‌ها و آروزهاى ما از عالم ماوراء طبيعت سرچشمه گرفته‌است، چرا كه غالب آنها با حسابهاى مادى جور درنمى‌آيد.»[3]

اين ميل‌ها چون وجود دارد بايد پرورش يابد و اگر درست پرورش نيابد و مورد بهره‌بردارى صحيح واقع نشود در يك مسير انحرافى واقع مى‌شود و زيانهاى غير قابل تصورى به بار مى‌آورد، همچنان كه بت پرستى‌ها، انسان پرستى‌ها، طبيعت پرستى‌ها و هزاران پرستش‌هاى ديگر معلول همين جريان است.

مى‌گويد بيشتر آرزوهاى ما ريشه‌اش طبيعت نيست. اگر در ما ميل به خوراك وجود دارد، اين غذاى خارجى است كه اين ميل را در ما بوجود آورده ولى در ما[4] اين احساس مذهبى است كه اينها را به وجود آورده. مى‌گويد مثل بيانات فلاسفه و متكلمين مثل اين است كه يك كتابى‌را از زبانى به زبان ديگرى ترجمه كنند. در واقع آن چيزى كه اين حرف‌ها را به وجود آورده دل بشراست، فطرت بشر است، بعد به اين صورت در آمده است.

سؤال: آن حس مذهبى است؟

استاد: بله، آن حس مذهبى انسان است كه در هر كسى هست. يك كتاب كوچكى اين آقاى دكتر شريعتى خودمان ترجمه كرد به نام نيايش، نيايش مال همين الكسيس كارل معروف‌

[1] - اين كتاب به نام دين و روان چاپ شده است.

[2] - مجموعه آثار، ج 4، ص 47.

[3] - همان، ص 46.

[4] - همان.