است. او راجع به اصالت دعا بحث مى‌كند، چون دعا هم عبادت است. كارل از آن‌كسانى‌است كه خيلى اصراردارد روى‌اين حس‌مذهبى‌كه حس‌مذهبى‌يك حس اصيلى در انسان است. مثلا درباره دعا مى‌گويد: دعا پرواز واقعى روح است به سوى خدا.[1]

فريد وجدى در دائره‌المعارف از رنان نقل مى‌كند كه گفته است: «ممكن است روزى هر كه را كه دوست مى‌دارم نابود و از هم پاشيده شود، هر چه كه در نزد من لذت بخش تر و بهترين نعمت‌هاى حيات است از ميان برود و نيز ممكن است آزادى به كار بردن عقل و دانش و هنر بيهوده گردد ولى محال است كه علاقه به دين متلاشى يا محو شود بلكه همواره و هميشه باقى خواهد ماند و در كشور وجود من گواهى صادق و شاهدى ناطق بر بطلان ماديت خواهد بود.»

در اين زمينه خيلى سخن‌ها گفته شده است. مطلبى را كه اخيرا من خودم برخورد كرده و پيدا كرده ام براى شما نقل مى‌كنم. يك كتابى اخيرا دستم افتاده، شايد هم اخيرا منتشر شده به نام دنيايى كه من مى‌بينم از اينشتين، مجموعه‌اى است از يك سلسله نامه‌ها يا مقالات و سخنرانى‌هايى كه اين مرد در موضوعات مختلف كرده او مى‌گويد: «ميل‌هاى عالى‌ترى وجود دارد كه منشأش حقايق بالاتر از امور مادى است، چرا كه غالب آنها با حسابهاى مادى و عقلانى يعنى با حسابهاى فكرى كه آدم روى منافع و حساب گرى بخواهد به وجود بياورد جور در نمى‌آيد. ما بيشتر به آن عالم بستگى داريم تا به اين عالم محسوس و معقول.»

در قسمت ديگر مى‌گويد: «هر وضع و حالتى را كه مذهبى بناميم چيزى از وقار و سنگينى و وجد و لطف و محبت و ايثار همراه دارد. اگر خوشى به او روى دهد خنده‌هاى جلف و سبك از او ديده نمى‌شود. اگر غمى به او روى دهد ناله و ناسزا از او شنيده نمى‌شود. آنچه من در آزمايش‌هاى خود اصرار دارم وقار و سنگينى است.»

يكى از خصائص حس دينى را به اصطلاح يك حالت سنگينى و وقار در انسان تشخيص مى‌دهد، چون اين مرد روان‌شناس بوده است و در حدود سى سال روى همين حس مذهبى افراد مطالعه كرده، روى افرادى كه به اصطلاح يك حالت تصوف و عرفان داشته‌اند، روى مكاشفات اينها مطالعه كرده. كتاب شيرين و جالبى است.

ايشان مى‌گويد: «آيا احساسات الوهيت و وجدان خداوند در نزد بشر يك احساس واقعى‌

[1] - همان، ص 48.