مراحل رشد و قوس صعودى رسيد دوره نزولش شروع مى‌شود. حالا بعضى‌ها مى‌گويند يك دوره توقف هم دارد و بعضى‌ها توقف را قبول ندارند.

چه رازى در كار است كه ادوار موجود زنده چنين‌است؟ اگر در طبيعت اين‌موجود اقتضاى انحطاط و نزول هست، بايد بچه از همان روز اول تولد رو به پيرى برود، و اگر اين طبيعت اقتضاى رشد دارد، چرا بعد ازمدتى نزول و انحطاط مى‌شود؟ اين يك فكر هگل بوده است كه حيات سه دوره دارد. از سوى ديگر موضوع ارتقاء مقام بشريت يعنى خود مسأله تكامل مطرح است كه مى‌شود گفت تقريبا اينها ضد يكديگرند، از طرفى مى‌گوييم موجود زنده سه دوره اين‌چنينى را طى مى‌كند: تولد، رشد، نزول. از طرف‌ديگر مسأله ارتقا و تكامل بشريت و هر چيز ديگر مطرح است. اگر پايان اشيا به فنا باشد، ديگر مسأله تكامل معنى ندارد، پس تكامل چيست؟ كسانى كه قائل به تكامل هستند، مثل الهيون و اهل عرفان، مرگ را به صورت انتقال از نشئه‌اى به نشئه ديگر مى‌دانند. بنابراين فنا براى خود فرد هم يك امر نسبى مى‌شود.

ولى اينها كه نمى‌خواهند مطلب را به اين شكل توجيه كنند، بلكه (با انكار تكامل شرقى) مى‌خواهند قائل به تكامل شوند و آن به اين شكل است كه گور هر نهاد گهواره نهاد بعدى است يعنى هر چيزى كه به نزول و مرگ رسيد، اين مرگ را پايان مطلق نبايد گرفت، مرگ در عين اينكه براى اين موجود مرگ و گور است، گهواره است براى موجودى كه در سطح برتر وجود پيدا مى‌كند، در واقع تبديل شدن اين شى‌ء است به شى‌ء ديگر در سطح بالاتر.

از اين دو فكر، سه پايه معروف هگل پيدا شده است. البته اينجا تولد و رشد يك مرحله شده‌اند. هگل آمده و گفته است در مرحله اول، هر چيزى خودش را تصديق مى‌كند، در مرحله دوم خودش را انكار مى‌كند، باز در مرحله سوم انكار خودش را انكار مى‌كند، به تعبير ديگر هر چيزى سه مرحله پيدا مى‌كند: حكم، ضد حكم، حكم مركب. بعضى‌ها اين چنين تعبير كرده‌اند: موضوع، ضد موضوع، موضوع مركب، فروغى اين تعبير فارسى را آورده كه ديگران هم از او گرفته‌اند: بر نهاده، برابر نهاده، و هم نهاده، كه اين تعبير كمتر از تعبيرات ديگر ريشه اين فكر را نشان مى‌دهد.[1]

[1] - مى‌بينيد چه تعبيرات مختلفى از اين مطلب كرده‌اند كه در صورت آشنايى با فلسفه هگل ريشه اين اختلاف تعبيرات معلوم مى‌شود.