انسان است. نه ديگر انسان نيست ارتباطات عوض شده‌است. (اينها، ماركسيستها، كوشش دارند اين حرفها را با اصول علمى اثبات كنند، وقتى انور خامه‌اى از اينها بود اين سعى را كرد ولى نتوانست) اينها اشتباه است. مثل حركت اشيا، قديمى‌ها مى‌گفتند اشيا حركت مى‌كنند و منطق ديالكتيك مى‌گويد: اشيا عين حركتند. ديگران مى‌گفتند اشيا مرتبطند با يكديگر ما مى‌گوئيم اشيا عين اضافه و ارتباطند. نتيجه اينكه: وقتى مى‌گوييم اشيا متحركند، يعنى شى‌ء در حا ل حركت، در مرحله قبل و بعد همان است، حال كه شده عين تغيير و حركت و شدن ديگر همان شى‌ء قبل و بعد نيست. ديگران مى‌گويند: اشيا در حال ارتباطند، اگر ارتباط عوض شد خودش خودش است، ولى در اينجا ذات عين ارتباط است نه اينكه ذات چيزى است و ارتباطش با ذاتهاى ديگر چيز ديگر. اينجا روابط عوض نشده‌اند خودش عوض شده است، اينها با اين بيان قائل به ماهيت نيستند. در واقع اينها با اين بيانشان كه چيستى شى‌ء غير اوصاف شى‌ء نيست اين روابط و نسب است كه شى‌ء را تشكيل مى‌دهند نه اينكه شى‌ء باشد كه اين روابط و نسب را مى‌پذيرد، آن حرف فلاسفه كه مى‌گويند ماهيت يعنى شى‌ء جوهرى كه روابط و نسب و اضافات يا اعراض را مى‌پذيرد را رد كرده‌اند. با اين حرف ماهيت انكار مى‌گردد.[1]

علت نخستين و توضيح جهان‌

هگل يك اختلاف بسيار اساسى با همه فلاسفه جهان ابراز كرد. او پرسيد فلسفه يعنى چه؟

و جواب داد: فلسفه يعنى توضيح جهان هستى. بعد گفت: توضيح جهان هستى از چه راه؟ و جواب داد: تا كنون فلاسفه جهان خواسته‌اند جهان هستى را از طريق عليت توضيح دهند و اين بر اساس يك اشتباه و يك مقايسه بوده است. ديده‌اند در امور جزئى مى‌توان قوانين حاكم بر اشيا را از راه‌علت و با قانون‌عليت توضيح‌داد: آب چرايخ بسته‌است؟ براى‌اينكه‌درجه حرارت چند درجه زيرصفر است و آب يخ مى‌بندد. علت يخ‌بستن آب سرماى‌زير صفر است. آب آن سماور چرا بخار شده است؟ زيرا حرارت بيش‌از 100 درجه است و آب را بخار كرده است.

هگل مى‌گويد: اينها خيال كرده‌اند كه جهان را هم مى‌توان با عليت توضيح داد، حال آنكه چنين كارى ممكن نيست: فرض كنيم جهان را توضيح دهيم به علتى و علتش را به علتى و

[1] - همان، صص 302- 308.