باشد، پس معلوم مى‌شود كه آن فرمان، ناشى از تمايل شخصى است نه از احساس تكليف.

معيار ديگر اين است كه: «چنان رفتار كن كه گويى انسانيت (نوع انسان) را خواه در شخص خودت، خواه در ديگرى، در هر مورد همچون غايت مى‌انگارى و نه فقط به عنوان وسيله.»

نقد نظريه كانت‌

نظريه‌كانت تا حد زيادى دقيق است. در عين حال حاوى جزئى از حقيقت است نه تمام آن.

نظريه كانت تا آنجا كه به وجود يك سلسله فرمانها و بايدهاى غير مشروط و كانون الهام بخش اين فرمانها مربوط است صحيح است، ولى نواقصى دارد كه ذيلا توضيح مى‌دهيم:

1- كانت كوشش كرده كه رفتارهاى اخلاقى را ناشى از هيچ ميلى نداند. اين مطلب نمى‌تواند درست باشد جاى اين پرسش است كه آيا انجام دهنده تكليف اخلاقى مايل به انجام تكليف هست يا نه؟ اگر مايل نيست آيا از انجام ندادن هراس دارد يا نه؟ و آيا ممكن است انسان فرمانى رااطاعت كندكه نه مايل‌به‌اطاعت آن‌است و نه هراس از مخالفت آن دارد؟

2- كانت مفهوم «خوبى» و «خير» را از اخلاق حذف كرده است. او كار اخلاقى را كارى نمى‌داند كه به دليل خوبى و خير ذاتيش انجام يافته باشد، بلكه كار اخلاقى را كارى مى‌داند كه تنها به دليل احساس تكليف انجام يافته باشد. به تعبير ديگر، او خوبى را در اراده مى‌داند نه در مراد، و خوبى اراده را به انگيزه آن مربوط مى‌كند كه اگر از احساس تكليف انگيخته شده باشد خوب است، و اگر نه، نه. لذا فرمانهاى اخلاقى كانت، تا حد زيادى كوركورانه است. گويى وجدانى كه او مى‌شناسد يك فرمانده مستبد است كه بى دليل فرمان مى‌دهد و بى دليل بايد فرمانش را اطاعت كرد. لهذا نظر كسانى كه معتقدند هر فرمانى به دليل تشخيص نوعى خوبى است، چيزى كه هست خوبى‌ها گاهى نسبى و گاهى مطلقند بر نظريه كانت ترجيح دارد.

3- مطابق نظريه كانت، اگر در كارى خير عموم باشد و انسان به حكم عاطفه انسان دوستى و به حكم ميل به خدمت، آن كار را انجام دهد نه به حكم يك تكليف و يك مسئوليت، آن كار، اخلاقى نيست. همان وجدان اخلاقى كه كانت آن را ستايش مى‌كند از قبول اين مطلب ابا دارد.

4. به طور كلى هر كارى كه زير فشار الزام و تكليف باشد، هر چند آن الزام از درون خود انسان باشد، از آزادى انسان نسبت به آن كار، و قهرا از جنبه اخلاقى بودنش مى‌كاهد. اگر كارى نه به حكم احساس تكليف، بلكه به علت نيكى ذاتى آن كار و از روى كمال اختيار و