5- گذشته از همه اينها در جهان موجود، نقص‌ها و بدى‌ها و زشتى‌ها ديده مى‌شود كه با حكمت بالغه الهيه جور نمى‌آيد از قبيل طوفانها، زلزله‌ها، بيمارى‌ها و غيره.

نقد ديدگاه هيوم‌

اكنون به بررسى اين ايرادها بپردازيم:

اينكه آقاى هيوم پنداشته است كه برهان نظم ماهيت تجربى دارد، مانند همه برهانهاى تجربى ديگر، اشتباه است. براهين تجربى در مواردى است كه بخواهيم رابطه يك پديده محسوس را با يك پديده قابل احساس ديگر كشف نماييم. به عبارت ديگر، برهان تجربى تنها در مورد كشف رابطه ميان دو جزء از طبيعت مى‌تواند جارى باشد، نه در مورد كشف رابطه ميان طبيعت و ماوراى طبيعت. به عبارت ديگر، تجربه آنجا ميسر است كه پديده‌اى را در طبيعت مشاهده مى‌كنيم و مى‌خواهيم علت يا علل آن پديده را با آزمايش كشف كنيم و يا مى‌خواهيم آثار و نتايج و معلولات آن را به دست آوريم. مثلا با تجربه، رابطه ميان حرارت آب و بخار شدنش و يا رابطه ميان سردى آب و منجمد شدنش را مى‌يابيم. وقتى كه دو عامل را در پى يكديگر ديديم و از دخالت عاملى ديگر هم مطمئن شديم حكم مى‌كنيم كه يكى از اين دو علت ديگرى است. پس شرط تجربى بودن يك رابطه اين است كه هر دو طرف رابطه، قابل احساس و تحت تسلط مشاهده حسى ما باشند.

اكنون ببينيم آيا استدلال از راه نظم جهان بر وجود ناظم ذى شعور، يك برهان تجربى است؟ پيش از آنكه وارد ماهيت برهان نظم گرديم، لازم است ماهيت يك استدلال رايج ديگر را كه آقاى هيوم صددر صد آن راتجربى مى‌داند و برهان نظم را چيزى شبيه آن مى‌شمارد، بررسى كنيم و آن، برهان و استدلال از آثار و مصنوعات انسان برعقل و انديشه و هوش انسان است. آيا آن استدلال رايج و عادى ما در مور انسانها كه ازآثار و مصنوعات انسان، عقل و انديشه و ميزان معلومات او را كشف مى‌كنيم، واقعا يك دليل تجربى است از نوع تجربه‌هايى كه در مورد كشف روابط اجزاى طبيعت، نظير رابطه حرارت و بخار و رابطه سردى و انجماد، به كار مى‌رود يانه؟ به عبارت ديگر، آيا كشف عقل و هوش و علم صانع‌هاى انسانى از مصنوعاتشان يك دليل تجربى است يا يك برهان عقلى؟