هيچ‌وجه مشعر بر صفات پسنديده‌اى كه به‌آن ناظم نسبت‌مى‌دهند نيست. تصور خدايى‌نيكوكار و عادل و مهربان از مقايسه‌آثار طبيعى با اعمال‌انسان نتيجه‌نمى‌شود. اگر آن ناظم فرض شود كه مانند انسان است، ديگر دليلى نداريم براى اين فرض كه صفت اخلاقى خاصى وجود دارد كه متعلق به خالق طبيعت است. وقتى كسى محصول- طبيعت- را مطالعه كند و همه اوصاف ناخوشايند آن (طوفانها و زلزله‌ها و منازعات يك قسمت طبيعت با قسمت ديگر) را مشاهده كند، آيا مى‌تواند نتيحه بگيرد كه آن طرح‌ريزى از يك عقل سليم و خوب ناشى شده است؟»[1]

خلاصه نظريات هيوم در برهان نظم‌

1- برهان نظم يك برهان تعقلى محض بر اساس بديهيات اوليه نيست، برهانى تجربى است و مولود تجربه طبيعت است و بايد واجد شرايط براهين تجربى باشد.

2- اين برهان مدعى است كه از تجارب ممتد درباره طبيعت، شباهت كامل ميان طبيعت و ميان مصنوعات انسان از قبيل ماشين و كشتى و خانه به دست مى‌آيد و روشن مى‌گردد كه جهان از نظر رابطه اجزايش با يكديگر و از نظر تطابق ميان ساختمان جهان و آثار و نتايجى كه بر آن مترتب مى‌شود، عينا مانند يك ماشين بزرگ است.

3- به حكم قاعده كلى كه در براهين تجربى مورد استفاده قرار مى‌گيرد، شباهت معلولات دليل بر شباهت علل است نظر به اينكه معلولات و مصنوعات انسان از يك روح و عقل و انديشه ناشى شده است، پس جهان نيز از يك روح و عقل و انديشه بزرگ ناشى شده است.

خلاصه نظريه وى در نقد اين برهان اين است:

1- اساس اين برهان بر شباهت ميان مصنوعات طبيعت و مصنوعات انسان است، بر اين است كه جهان از نظر تركيب و تاليف اجزا مانند يك خانه و يا يك ماشين است كه يك قوه بيرونى ذى‌شعور، يعنى عقل و روح، آنها را براى دست يافتن به يك سلسله هدفها و غرضها به يكديگر پيوند داده‌است. اما اين شباهت كامل نيست، يعنى قطعى و يقينى نيست، ظن و احتمال است. نمى‌توان گفت كه شباهت جهان به يك ماشين از شباهت آن به يك گياه يا حيوان كه داراى نيروى خود تنظيمى درونى است و به هيچ وجه از بيرون تنظيم نمى‌شود، بيشتر است.

[1] - همان، صص 212- 224