بدانچه قضات از آن دورند.

اما فرق ميان محتسبى كه گماشته سلطان است با كسى كه به تطوع نهى از منكر مى‌كند از چند جهت است:

نخست- اينكه حسبت محتسب واجب عينى است به حكم «ولايت»، ولى حسبت متطوع واجب كفايى است.

دوم- اينكه حسبت محتسب از حقوق تصرفى اوست و جز بدان نتواند پرداخت، اما حسبت متطوع عمل نافله است و مى‌تواند به كار ديگر بپردازد.

سوم- اينكه محتسب براى شكايت در باب نهى از منكر گماشته شده، به خلاف متطوع كه طرف شكايت نيست.

چهارم- محتسب را واجب است كه به شكايت شاكى رسيدگى كند و متطوع چنين وظيفه‌اى ندارد.

پنجم- محتسب بايد در موارد لازم براى نهى از منكر ياران گيرد، زيرا حسبت وظيفه اوست و وى را بدين كار گمارده‌اند و بايد بدان توانا باشد، اما متطوع چنين وظيفه‌اى ندارد.

ششم- محتسب در مورد منكرات ظاهر مى‌تواند تعزير كند و از حدود تجاوز نكند و متطوع حق تعزير ندارد.

هفتم- محتسب به خلاف متطوع مى‌تواند از بيت المال در برابر حسبت خود مقررى بگيرد.

هشتم- محتسب در امور عرفى نه شرعى اجتهاد رأى دارد مانند جاهاى نشستن در بازار و تعبيه روزنه‌ها[1] كه طبق اجتهاد خود هرچه خواست برقرار مى‌كند و متطوع را چنين حقى نيست. اين بود فرقهاى محتسبى كه گماشته سلطان است با متطوع در حسبت.

[1]- متن: و اخراج الاجنحة، و جناح در لغت به معنى روزنه نيز آمده است.

ر ك: اقرب الموارد.