نتايج نهضت تحريم تنباكو

1. تولد سياسى مردم؛

2. ظهور اقتدار سياسى روحانيت؛

3. تزلزل در قدرت قاجاريه؛

4. ضربه بزرگ به انگلستان؛

5. مقدمه نهضت عدالتخانه.

پيروزى در نهضت تحريم تنباكو، مردم را به «خودباورى» بزرگ و اعتماد به نفس رساند و به تولّد سياسى آنان انجاميد و از سويى اقتدار روحانيت و نفوذ مرجعيت شيعه را نماياند. بدين‌رو، پايه‌هايحكومت ناصرالدين شاه كه بيش از چهار دهه در سلطنت بود، به لرزه درآمد و به انگلستان، اين استعمارگر بزرگ- كه در آن ايام حدود 33 ميليون كيلومتر مربع‌[1] سرزمين‌هاى مستعمره در اختيار داشت‌[2] و مدعى بود «آفتاب در امپراتورى بريتانيا غروب نمى‌كند»- ضربه سنگينى وارد گرديد. بى‌گمان اين حادثه بزرگ سرآغازى شد بر ديگر مبارزات ضداستبدادى و استعمارى ملت ما كه حدود 15 سال پس از آن، نهضت عدالتخانه را پديد آورد.

2. نهضت عدالتخانه (مشروطيت)

چند سال پس از نهضت تحريم تنباكو، در پى كشته شدن ناصرالدين شاه به‌دست ميرزا رضا كرمانى، مظفرالدين شاه به سلطنت رسيد كه فردى بيمار و عياش بود و صدراعظم‌هاى او نيز به مردم ستمِ بسيار روا مى‌داشتند. براى مثال، عين‌الدوله صدراعظم و علاءالدوله، حاكم تهران، شرايطى را به‌وجود آوردند كه اعتراضات مردم را موجب شد.

فرآيند اين نهضت به‌اختصار بدين شرح است:[3]

[1]. 20 برابر ايران امروز و 80 برابر انگلستان.

[2]. حسين فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوى، ج 2، ص 207.

[3]. بنگريد به: رسول جعفريان، بست‌نشينى مشروطه‌خواهان در سفارت انگليس؛ جلال‌الدين مدنى، تاريخ تحولات سياسى و روابط خارجى ايران، ج 2، ص 9 به بعد؛ روح‌الله حسينيان، تاريخ سياسى تشيع، ص 261 به بعد.