همچنين مى‌دانيم كه امام، در دانش‌هاى مختلفِ حوزوى صاحب‌نظر، بلكه در برخى از اين علوم، در شمار بهترين‌ها بود و نوآورى‌هايى نيز در علوم مختلف داشت؛ كداميك از اين علوم، در عرصه سياست بيشتر به‌كار امام آمد و او را در راه پرخطرى كه پيش‌رو داشت، يارى رساند؟

براى يافتن پاسخ اين پرسش‌ها، نخست بايد با تعريف دين و سياست دقيق‌تر آشنا شويم؛ سپس با بررسى قلمرو اين دو، به پاسخ اين پرسش‌ها دست يابيم.

گفتار اول: رابطه دين و سياست‌

تعريف دين‌

واقعيت اين است كه تعريف «دين» كار چندان آسانى نيست؛ آنچه امروزه به‌عنوان «دين» از آن ياد مى‌شود، آن‌چنان متنوع است كه يافتن معنايى جامع كه دربرگيرنده همه گونه‌ها باشد، بسيار مشكل يا حتى ناممكن است. دين گستره‌اى از جماد، گياه و حيوان‌پرستى، تا انسان‌پرستى و اعتقاد به قدرت‌هاى جادويى ... و در نهايت، اديان الهى و توحيدى را دربر مى‌گيرد. با اين حساب، از سنگ و چوب‌پرست، تا خداى يكتاپرست، همگى در «دين‌دارى» مشترك هستند. حال اگر مكاتب مادى‌گرايانه را نيز به‌نوعى در شمار اديان بدانيم، تعريف دين باز هم دشوارتر مى‌شود.

جان هيك در كتاب فلسفه دين، تعاريف گوناگونى از دين ارائه داده است كه به برخى از آنها اشاره مى‌كنيم:[1]

- دين، احساسات، اعمال و تجربيات افراد در هنگام تنهايى است، آنگاه كه خود را در برابر هر آنچه كه الهى مى‌نامند، مى‌يابند. (ويليام جيمز)

[1]. جان هيك، فلسفه دين، ص 22 و 23.