رأس جنبش قرار داشت.[1]

گذشته از آنكه مرحوم ميرزاى آشتيانى (م 1319 ق) محور اصلى مبارزه بود، اما شيخ فضل اللّه با ارتباط نزديكش با ميرزاى شيرازى توانست حكم تحريم را از سامراء گرفته و به سبب فتوا يكباره قرارداد «رژى» و عواملش را به شكستى ذلت بار كشانيد.[2]

آرى،

«در آن نهضت بزرگ كه قدرت برتر و تسلط بيگانه على‌رغم همه نفوذ و ريشه‌اى كه در جميع اركان دربار و دولت ايران داشت، و با رواج رشوه ...

همه را به تباهى كشيده و همگانرا برده خويش مى‌دانست، نفوذ روحانيت و ريشه پردوام مذهب در دل و جان ملت طعم تلخ شكست را بديشان چشانيد و نشان داد كه قدرتى مافوق قدرت روس و انگليس هم وجود دارد. در آن وقايع حاج شيخ در تهران رياست داشت و در صف پيشوايان دينى مشوق و محرك مردم در مخالفت با امتيازنامه رژى بود».[3]

نقش شيخ در حركت عدالتخانه‌

مرحوم شيخ در ابتداى جنبش در پديدآوردن فكر- و رهبرى- وجود عدالتخانه و تدوين قانون اساسى نقش آشكارى را برعهده گرفت.[4]

«وى در ابتدا با دو عالم بزرگ ديگر (بهبهانى و طباطبايى) متحد بوده و از مشروطيت پشتيبانى مى‌نمود و مقامات عالى علمى او نقش او را مؤثر مى‌كرد»؛[5]

[1]. اعظام قدسى، خاطارات من، ج 1، ص 41.

[2]. تيمورى، تحريم تنباكو، ص 41.

[3]. موسوى، خاطرات احتشام السلطنه، صص 572- 573( با اندكى تغيير).

[4]. كرمانى، تاريخ بيدارى ايرانيان، ج 1، ص 560.

[5]. تقى زاده، خطابه تقى زاده، شماره 3، ص 66.