در چنين سؤال و جوابها و نشر آن در ميان مردم داشت».[1]

نقش شيخ در جنبش تنباكو[2]

بدون‌شك نهضت تحريم تنباكو يكى از برترين حركتهاى فكرى روحانيت بود كه منجر به مترقى‌ترين جنبش اجتماعى ايران در نوزدهمين قرن ميلادى گرديد.

واگذارى امتياز انحصار دخانيات به يك كمپانى انگليسى كه مجموع كاركرد توليدى و تجارى يكى از مهمترين رشته‌هاى اقتصادى را كه بازرگانان ايرانى بخوبى از عهده آن برمى‌آمدند، از ننگين‌ترين قراردادهاى دولت ايران با كشورى استعمارگر و تجاوز پيشه به شمار مى‌رود. فتواى تحريم ميرزاى شيرازى- پيشواى جهان تشيع در اوايل قرن 14 ق- و پيروى يكپارچه مردم مسلمان از حكم رهبرى مذهبى، آن‌چنان استعمار خارجى و استبداد داخلى را به زانو درآورد كه تا مدنها از استقامت باشكوه ملت مسلمان دچار سردرگمى و دستپاچگى شدند؛ به گونه‌اى كه استعمار و استبداد و ايادى داخلى آنها را مجبور ساخت تا در نگرش خود نسبت به روحانيت تجديدنظر كرده، جبهه نوظهورى را در مقابل خويش گشوده بينند. واقعه «رژى» موجب بزرگترين و نخستين جنبش ملى بر عليه حكومت بود كه سرانجام موجب به زانو درآمدن ديو استعمار گرديد.

در اين ميان نقش تعيين كننده مقامات روحانى تهران و از جمله حاج شيخ فضل اللّه نورى غيرقابل ترديد است. شيخ به عنوان يكى از برجسته‌ترين روحانيون تهران كه نفوذ اجتماعى و بينش مذهبى و سياسى خود را در جهت پيشبرد هرچه تمامتر نهضت بكار گرفته بود نامى بس آشناست.[3] او در اين حركت ملى، فعالانه شركت نمود و همراه حاج ميرزا حسن آشتيانى بزرگ مجتهد پايتخت و ديگران در

[1]. انصارى، شيخ فضل اللّه نورى و مشروطيت، ص 32.

[2]. براى اطلاع بيشتر ر. ك: منذر، تحليلى از نقش سه‌گانه شهيد شيخ فضل اللّه نورى در نهضت تحريم تنباكو.

[3]. كرمانى، تاريخ بيدارى ايرانيان، ص 12.