نقش شيخ شهيد در بحرانهاى اجتماعى‌

بازگشت آيت اللّه شهيد به ايران درست همزمان با ضعف نفوذ قدرت استعمارى روس و آغاز فعاليتهاى انگليس بود. انگليس با استفاده از ضعف و جهل و استبداد دربار قاجار مى‌كوشيد تا با قراردادهاى مختلف همجون «بانك شاهى»، «امتياز دارسى»، «راه شوسه جنوب تا تهران»، «سيم تلگراف»، «احداث راه‌آهن» و نيز ورود كالاهاى غربى مانند: قند و لباس، سلطه اقتصادى، فرهنگى و سياسى خويش را بر اين كشور تثبيت نموده، بيشترين بهره را از خوان گسترده ثروتهاى ملى ايران ببرد.

گسيل گسترده اتباع انگليس تحت عنوانهاى سفير و كاردار، كاركنان كمپانيهاى مختلف، خاورشناسان، باستان‌شناسان و مبلغين مذهبى- با آداب و رسوم و اعمال و كردار خاص خود و تعمد آنان در برخورد با فرهنگ مذهبى مردم و سرپيچى از باورهاى دينى ملت- مردم پايبند به امور مذهبى را در موضع مخالفت با بيگانگان قرار داد.

شيخ فضل اللّه كه پيش از جنبش تحريم تنباكو به ايران آمده بود، پس از كنكاش در وضعيت سياسى و اجتماعى، درصدد برخورد با فرهنگ غرب و مسائل ناشى از آن برآمد و مبارزه‌اى سخت را تدارك مى‌ديد.

يكى از مدارك، رساله شصت پرسش شيخ از ميرزاى شيرازى است. در اين رساله شيخ با مطرح كردن پرسشهايى از قبيل حمل قند و ديگر كالاهاى خارجى به ايران و نيز خريد آنها كه مى‌توانست به دنبال خود، وابستگى اقتصادى و سياسى و از بين رفتن خودكفايى و اطمينان به نفس را به ارمغان آورد و هم تشبه به كفار از جهت لباس و خوراك و سيگار كشيدن و پاسخ ميرزا در تحريم آنها نقش ارزنده‌اى را در دورى مردم از غرب و غربگرايان ايفا مى‌كرد.

«در حقيقت بايد گفت آنچه كه بعدها منجر به وقوع جنبش تنباكو گرديد، ريشه‌