اردستان، مسجد جامع

اَرْدِسْتان، مَسْجِدِ جامِع [masjed-e jāmeʾ -e ardestān]، یکی از مسجدهای کهن چهار ایوانی بخش مرکزی ایران. جامع اردستان بخشی از یک مجموعۀ بزرگ بناهای عمومی، همچون مسجد، مدرسه، حمام، حسینیه، آب انبار، کاروان‌سرا و بازارچه است که در مرکز محلۀ «محال»، از مهم‌ترین محله‌های اردستان قرار دارد. این مجموعه در دوره‌های مختلف تاریخی شکل گرفته، و کهن‌ترین هستۀ تاریخی آن، مسجد جامع است.
این مسجد اکنون صحنی مرکزی دارد که با شبستانهایی احاطه شده است و گنبد خانه‌ای با ایوان بزرگ، شبستان جنوبی آن را تشکیل می‌دهد. ایوانهایی بزرگ در مرکز دیگر جبهه‌ها استقرار یافته‌اند که ایوان سمت قبله و نیز گنبدخانه بر مبنای کتیبه‌های موجود، در سالهای 553-555ق ساخته شده‌اند. ایوانهای دیگر، بی‌تردید پوششهای صفوی دارند و همان‌گونه که کتیبۀ کوچکی در مرکز گیلویی ایوان شمالی با تاریخ 946ق به روشنی تأکید می‌کند، دست کم در اوایل دورۀ صفویه مرمت شده‌اند. دیگر بخشهای شبستانها ترکیبی از طاقهای گنبدی و گهواره‌ای است و بیشتر طاقهای گهواره‌ای با افزودن کمرپوشهای گنبدی یا ترکین به صورت دو طبقه‌ درآمده‌اند.
با اینکه مسجد جامع اردستان به عنوان یکی از بهترین نمونه‌های برجای مانده از دورۀ سلجوقی در ایران شهرت دارد، این بنا بر روی عناصر قدیم‌تر قرار گرفته، و در زمانهای بعد اصلاح و تعدیل شده است.
گفته شده که مسجد اولیه میان اواخر سدۀ 2ق و نیمۀ اول سدۀ 4ق روی بناهایی ــ احتمالاً ساسانی ــ ساخته شده است. با توجه به خصوصیت ساختمانی مسجد اولیه، به ظن قوی تمام طرح مسجد در یک زمان پیاده نشده، بلکه دست کم ساختمان شبستان جنوبی، مقدم بر دیگر شبستانها بوده است. شبستان شرقی را نیز آخرین بخش ساختمان مسجد اولیه باید به شمار آورد.

در دورۀ سلجوقی، مسجد اولیه تغییر شکل اساسی یافت، بدین‌سان که با تخریب مقصورۀ کوچک مسجد و افزودن زمینی در جنوب آن، ساختمان گنبد، ایوان و شبستان جنوبی بنیاد گذارده می‌شود و سپس با احداث رواقهای شرقی و غربی گنبد، طرح شبستان ستون‌دار جنوبی به طور اساسی در هم می‌ریزد. در مرحلۀ بعد ستونهای مسجد اولیه تخریب، یا داخل جرزهای تازه ادغام شدند.
آخرین مرحلۀ مهم ساختمانی در جامع اردستان، احداث ایوانهای شمالی، شرقی و غربی، و تبدیل بنا به مسجد چهار ایوانی بود.*

مآخذ

آیت‌الله زاده، باقر، «مسجد جامع اردستان»، اثر، تهران، 1359ش، شم‌ 1؛
یاقوت، بلدان؛
نیز:

Godard, A., Athār-é Īrān, Paris, 1936;
Iranica ;
Schroeder, E., «Standing Monuments of the First Period», ibid, vol. III.
زرین‌تاج شیبانی