اردبیل ، قالی

اَرْدَبیل، قالی [qālī-ye ardabīl]، یکی از انواع تاریخی و ارزشمند فرش در ایران. ظاهراً قالی‌بافی از دورۀ صفویه (907-1135ق/1501-1723م) در اردبیل متداول بوده است؛ اما سپس از میان رفته، و در سدۀ اخیر دوباره رواج یافته است (نصیری، 109).
در اردبیل 4 گروه عمدۀ قالی وجود دارد: 1. قالیهایی که به شیوۀ سنتی و هندسی در روستاها بافته می‌شود و آشکارا طرح مناطق شمال غربی ایران را دارد، یعنی مانند بافته‌های محلی آذربایجان، دارای بافتی سنگین و پرزی بلند است؛ 2. قالیهایی با طرحهای جدید که به تقلید از طرحهای قفقاز بافته می‌شود و هندسی هستند؛ 3. قالیهای شهری اردبیل که بافت سنتی دارد و از طرحهای تبریز تقلید می‌شود که نه کاملاً منحنی و نه کاملاً هندسی‌اند؛ 4. قالیهای ابریشمی که همه‌گونه طرحی در آنها دیده می‌شود (فورد، 100-101؛ فورمنتن، 136).
مهم‌ترین طرحهای اقتباسی از قفقاز اینهاست: کله‌قوچ که در کناره‌های بافته شده در روستای قراجه نیز به چشم می‌خورد که ترنجهایی چندضلعی با زوایدی مانند شاخ قوچ در دو طرف خود دارد و در طول قالی تکرار می‌شود؛ شمسیر نقشه (شمسیر: دهی از دهستان ارشق بخش مرکزی شهرستان خیاو = مشکین‌شهر ) (فرهنگ...، 4/302) با طرحی ملهم از فرشهای قره‌باغ و دارای یک ترنج مرکزی؛ گلّو (گلدار، بازودار) دارای ترنجی چهار سویه به اضافه بازوهای وصل‌کننده؛ قیچی که دارای شکلی قیچی مانند به صورت باز در وسط و بسته در کنار زمینه است؛ طرحهای خیله، بی‌جو (دو نقطه در قفقاز)، بوینوز (شاخ) نقشه که همگی بجز کله‌قوچ و شمسیر به صورت واگیره بافته می‌شوند؛ نیز سماق نقشه، شیخ محمد، ستاره و تلفیقی که ترنجهای شمسه مانند تکراری در طول متن دارند (سالکی، 60- 69).
در بیشتر قالیهای این منطقه زمینه با نقوش انسان، حیوان و گیاهان و اشکال نمادین به صورت تجریدی و هندسی تزیین یافته است (همو، نیز فورمنتن، همانجاها؛ فورد، 225).
از طرحهای شهری اردبیل، طرحهای شیخ صفی، شاه عباسی، طرح فرنگ، جوشقان، زیرخاکی، مارّی، گلدانی ظلّ السلطانی، هراتی (با انواعی به نامهای ماهی هراتی، ماهی تهران، ماهی سنه، ماهی لیلیان، ماهی فراهان) می‌توان نام برد (سالکی، 60، 69-70؛ نصیری، 112). از حاشیه‌های رایج، مَداخِل، قیچی، قوشابوتا (بوته جفتی)، قرنفل، هاچا (دوشاخه)، چایدان (= قوری، خاص نقش هراتی)، دَوَه‌بوینی (شترگلو) را می‌توان نام برد (سالکی، 63، 64، 66، 69، 72).

چلۀ (تار) قالی بیشتر از پنبه و گاه از پشم است و از ابریشم نیز گاهی استفاده می‌شود. برای پود از نخ پنبه و امروزه برای پود نازک گاه از نخ «پلی استر» نیز استفاده می‌شود. دار قالی عمودی و از نوع تبریزی است (همو، 44-45). گره قالی از نوع متقارن (ترکی) است (فورد، 101؛ فورمنتن، همانجا). شیوه‌های پودگذاری گوناگونی در اردبیل و روستاهای اطراف آن وجود دارد که اینهاست: لول بافت که دو پود کلفت و نازک آن را ایجاد می‌کند و شیوۀ اقتباسی از تبریز است؛ نیم لول که دو پود با ضخامت یکسان آن را به وجود می‌آورد و در مشکین شهر رایج است؛ تخت بافت که به دو صورت قوبا بافت و سِنه بافت است که قوبا بافت دارای دو پود با ضخامت یکسان است، اما یکی از پودها شل کشیده می‌شود و سنه بافت دارای یک پود ضخیم است و نام آن ارتباطی با گره نامتقارن (سنه یا فارسی) ندارد (سالکی، 77-82؛ فورد، همانجا؛ آیلند، 42).
امروزه رنگرزی الیاف بیشتر با رنگهای شیمیایی است، ولی درگذشته رنگهای گیاهی از قبیل روناس، گندل، پوست انار، پوست گردو، نیل و برخی گیاهان محلی و رنگهای حیوانی قرمزدانه به‌کار می‌رفت (سالکی، 52-57). درگذشته رنگ سرمه‌ای در زمینۀ قالی خواستاران بیشتری داشت و امروزه رنگهای فیروزه‌ای و سفید نخودی، گذشته از زمینه رنگهای قرمز و سبز به مقدار بسیار در قالی به کار می‌رود (نصیری، همانجا؛ سالکی، 89-90).

قالیهای تاریخی

دو قالی معروف با عنوان قالی اردبیل یا قالی مقبرۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی (به سبب سابقۀ تعلق آن به این مکان) شناخته می‌شوند که یکی از آنها در موزۀ ویکتوریا و آلبرت لندن و دیگری در موزۀ لوس‌آنجلس نگهداری می‌شوند ( ایرانیکا، II/365). این دو قالی که دارای طرح لچک ترنج، تاریخ بافت و رقم (امضا) «مقصود کاشانی» (946ق/ 1539م) هستند، از مشهورترین قالیهای جهان به‌شمار می‌روند (ادواردز، 8, 10؛ اردمان، 29 ؛ گانز رودن، 38). تار و پود آنها از ابریشم است و دارای پرز پشمی است (همو، 37). زمینۀ ترنج به رنگ زرد و دارای 16 پر، 16 کلاله و 2 قندیل در طرفین است. اندازۀ هر لچک ربع ترنج آن است. گردش ساقه با نقوش گیاهی زمینه سرمه‌ای را پوشانده و حاشیه اصلی آن دارای قابهای کشیده و گرد است و حاشیه کوچک نقش اسلیمی ماری دارد (اردمان، 29؛ ادواردز، 10).

مآخذ

سـالکی، رعنـا، قالیهای اقتباسی اردبیل، پـایان‌نامۀ کـارشناسی ارشـد در رشتۀ پژوهش هنر دانشگاه آزاد تهران، 1378ش؛
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4، دائرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛
گانز رودن، اروین، قالی ایران ـ شاهکار هنر، تهران، سازمان اتکا؛
نصیری، محمدجواد، سیری در قالی‌بافی ایران، تهران، 1374ش؛
نیز:

Edwards, A. C., The Persian Carpet, London, 1967;
Eiland, M. Oriental Rugs, New York, 1976;
Erdmann, K., Seven Hundred Years of Oriental Carpets, tr. M. H. Beattie and H. Herzog, London, 1970;
Ford, P. R. J., Oriental Carpet Design, London, 1989;
Formenton, F., Oriental Rugs and Carpets, London, 1972;
Iranica.
فریبا افتخار