اردستان

اَرْدِسْتان [ardestān]، شهر و شهرستانی به همین نام در شمال استان اصفهان. این نام در بیشتر آثار جغرافی‌نویسان اسلامی به صورتهای اَرْدِستان، اَرْدَستان و نیز اِرْدِستان آمده است و در گویش محلی اَروسون، اَرْسون، اَسون، اَرْدِسون و آرْدِسَون خوانده می‌شود. گفته شده، چون این شهر در زمینی سفید همچون آرد برپا شده است، آن را آردستان خوانده‌اند. برخی نام اردستان را متشکل از اَرْد (مقدس، پاک، روشن) و ستان (جای و مکان) و به معنای جایِ مقدس دانسته‌اند.

شهرستان اردستان

اردستان از شمال به استان سمنان، از شرق به شهرستان نایین، از غرب به شهرستان کاشان و از جنوب به شهرستان اصفهان محدود است. شهرستان اردستان با 293،11 کم‌ 2 مساحت، دارای 3 شهر (اردستان، زواره و مهاباد) و 2 بخش با 7 دهستان است و جمعاً 293 آبادیِ دارای سکنه را در خود جای داده است که بیش از 95٪ آنها کمتر از 100 خانوار جمعیت دارند. مرکز آن شهر اردستان است.
اردستان در حاشیۀ کویر مرکزی و از نظر ساختار زمین، بیشتر متشکل از سنگهای آذرین متعلق به دوران سوم است. قسمتهای شمالی اردستان جلگه‌ای و کویری، و قسمتهای جنوبی آن کوهستانی است. قسمت دشتی اردستان بین دو رشته از کوههای مرکزی قرار گرفته، و به همین سبب از حوضۀ زاینده‌رود در مغرب، و کویر بزرگ در مشرق جدا می‌شود. بلندترین کوههای آن شامل چاه زنگول (حدود 060، 3 متر) واقع در جنوب شرقی، جوگند یا ظفرقند (000،2 متر) در جنوب و کوههای جنوب غربی ناحیه با ارتفاع تقریبی 500،2 متر در اطراف شیرازان و کچوسنگ می‌شود.
آب و هوای اردستان گرم و خشک، اما هوای قسمتهای جنوبی آن معتدل‌تر است. نوسان شدید دما طی شبانه‌روز و در ماههای سال از ویژگیهای بارز این منطقه به شمار می‌آید. بادهای محلی اردستان شامل باد خراسان، با جهتی شمال شرقی ـ جنوب غربی که در اواخر بهار و تابستان می‌وزد، باد قبله و باد کاشی (کاشان) می‌شود. دو نوع باد اخیر در تابستان می‌وزد که اولی بادی گرم، و دیگری نسبتاً خنک است و باعث تعدیل هوا می‌شود. میانگین بارش سالانه را حدود 127 میلی‌متر تخمین زده‌اند.
به سبب بارش ناچیز، جریان آبهای سطحی بسیار کم است و بجز برخی خشکه‌رودهای کم‌آب فصلی، رودخانۀ قابل توجهی در این ناحیه وجود ندارد. از چشمه‌های مهم اردستان رنگان، پنیاوند و مارسار را می‌توان نام برد.
گذشتۀ تاریخی شهرستان و شهر اردستان در پردۀ ابهام است، چنان که سرآغاز آن را به عهد مهابادیان و کیانیان مربوط دانسته‌اند. وجود بقایای آتشکده‌هایی در جلگۀ اردستان کهن بودن این ناحیه را تأیید می‌کند؛ بجز آتشکدۀ مهر اردشیر، آتشکده‌های دیگری از جمله امهران، زواره و جوگند را می‌توان نام برد.
جمعیت شهرستان اردستان 716،44 نفر، و فعالیت کشاورزی در این ناحیه از دیرباز مورد توجه بوده است. اراضی زراعی با 598 رشته قنات، 94 چشمۀ دائمی و 207 حلقه چاه عمیق آبیاری می‌شود. محصولات کشاورزی این شهرستان گندم و علاوه بر آن حبوبات، سبزیها، صیفی، چغندر قند و پنبه است.
شهر اردستان: این شهر در °33 و ´22 عرض و °52 و ´22 طول جغرافیایی، در ارتفاع 207،1 متری از سطح دریا قرار دارد و یکی از کهن‌ترین شهرهای میانی ایران است.
نام بانی و زمان بنای این شهر در پس افسانه‌ها پنهان مانده، و حتى برخی بنای آن را به اروند شاه، نیای بهمن نسبت داده‌اند. در واقع، قنات اَرْوَنه را علت اصلی شکل‌گیری اردستان، و کیومرث پیشدادی را بانی این قنات و برپا کنندۀ شهر دانسته‌اند. قنات ارونه به 6 جوی تقسیم می‌شده که تنها در مسیر جوی راه‌میان، 4 آسیاب از 17 آسیاب شهر قرار داشته است. این شهر آب انبارهای بسیاری داشته، و از شهرهای بزرگ حاشیۀ کویر با بازارهایی پر رونق و مسجد جامعی آباد بوده است. همچنین تا سده‌های میانه، آثار ویرانه‌هایی از دورۀ ساسانی در شهر باقی بود: آتشکدۀ مهر اردشیر که ظاهراً تا سدۀ 4ق هنوز برجای بوده، و سپس به مسجد تبدیل شده است؛ 5 دروازۀ شهر؛ و قنات ارونه که بسیاری از منابع آن را اعجاب‌انگیز و با شکوه خوانده‌اند. علاوه بر اینها، از 9 کاروانسرای معتبر شهر و دژ ارونه نیز نام برده‌اند. این دژ از بقایای باستانی شهر محسوب می‌شد که تا حدود سال 1280ق حصار، خندق و آسیای داخل آن هنوز برجای بود، و سپس به باغی موسوم به باغ قلعه تبدیل شد. آتشکدۀ مهر اردشیر ظاهراً در میان همین قلعه قرار داشته است.
برخی محل شهر قدیم اردستان را با اردستان فعلی متفاوت، و در فاصلۀ 24 کیلومتری شمال آن دانسته‌اند که آثار و خرابه‌های آن نیز به لاسُریه یا لاسون معروف است.
شهر اردستان طبق برآورد سال 1375ش، 893‘ 13 تن جمعیت دارد. اهالی اردستان مسلمان و شیعه‌اند، اما ظاهراً درگذشته ساکنان زردشتی بسیاری داشته است. وجود چهار راهی به نام «لب جوی گبره» در محلۀ فهره و نیز «قبرستان گبرها» و همچنین بقایای دخمه‌ها در بالای تپه‌ای در شمال بزرگ‌ترین گورستان شهر این نظر را تأیید می‌کند. زبان مردم اردستان فارسی است، اما گویش رایج در این شهر را یکی از لهجه‌های خاص زبان پهلوی به شمار آورده‌اند و آن را گویشی انتقالی میان لهجه‌های قسمتهای شمالی (از کاشان تا نطنز) و لهجه‌های قسمتهای جنوبی (از نایین تا یزد) ایران مرکزی دانسته‌اند.
در اردستان مسجد جامع (ه‌ م) و نیز مسجدی به نام امام حسن (ع) (نک‌ : دنبالۀ مقاله) از دورۀ سلجوقی وجود دارد.*

مآخذ

آمارنامۀ استان اصفهان (1370ش)، سازمان برنامه و بودجۀ اصفهان، اصفهان، 1371ش؛
ابن اثیر، علی، اللباب، قاهره، 1357ق؛
ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363ش؛
همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368ش؛
جعفرپور، ابراهیم، «اقلیم اردستان»، کویر کبودان، تهران، 1361ش؛
جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛
جکسن، ا. ویلیامز، سفرنامه، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران، 1357ش؛
حمزۀ اصفهانی، سنی ملوک الارض و الانبیاء، برلین، 1340ق؛
رفیعی‌مهرآبادی، ابوالقاسم، آتشکدۀ اردستان، تهران، 1342ش؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1355ش)، شهرستان اردستان، استان اصفهان، تهران، 1359ش؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365ش)، نتایج تفصیلی استان اصفهان، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛
همان، شهرستان اردستان، مرکز آمار ایران، تهران، 1367ش؛
فرهنگ آبادیهای کشور (1365ش)، شهرستان اردستان، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛
فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری عمومی کشاورزی (1367ش)، استان اصفهان، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛
فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان اصفهان، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش؛
فرهنگ جغرافیایی ایران، استان دهم (اصفهان)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، 1332ش؛
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛
گنجی، محمدحسن، «آب و هوا»، ایرانشهر، تهران، 1342ش؛
مبشری، فریدون و دیگران، ارزیابی وضع موجود و امکانات توسعۀ منابع آب (منطقۀ اصفهان)، تهران، 1351ش؛
مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1317ش؛
محیط طباطبایی، محمد، «ساختمان لفظی زواره»، آینده، 1371ش، س 18، شم‌ 7-12؛
همو، «نظری به اردستان باستانی»، یغما، 1328ش، س 2، شم‌ 3؛
مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛
هاشمی، احسان‌الله، «کاروانسراهای اردستان در رابطه با مجموعه‌های شهری»، چیستا، 1366ش، س 5، شم‌ 2؛
یاقوت، بلدان؛
نیز:

EI2;
Iranica;
Schwarz, Paul, Iran im Mittelalter, Hildesheim, 1969;
Tehran and Northwestern Iran, ed. L. W. Adamec, Graz, 1976.
عباس سعیدی

مسجد ‌امام‌ حسن(ع) اردستان

این مسجد یکی از آثار تاریخی اردستان است که در بازار محلۀ کبودان واقع شده، و به گواهیِ چهار طاقی آن در زمان ساسانیان بنا گردیده، و آتشکده بوده است (رفیعی مهرآبادی، 3/620؛
قس: هیلنبراند، 103-106). مناره‌های دوگانۀ استوانه‌ای ایوان‌ سردر که اولین‌بار در دورۀ سلجوقی با نوع آنها مواجه می‌شویم (هیلنبراند، 105) و نیز شبستان و محراب گچ‌بری، می‌رسانند که تغییراتی در آن صورت گرفته است، اگرچه در دورۀ معاصر، از بنای اخیر تنها قسمت پایین یکی از دو مناره و قسمتی از سردر مزین به کتیبه‌های خط کوفی آن باقی مانده است. با آنکه در برخی منابع موجود (مجلسی، 81-82؛
هنرفر، 219) دربارۀ عبور امام حسن (ع) از اردستان هنگام مراجعت از قم یا یزد مطلبی بیان شده است، اما سندی کهن دال بر این موضوع در دست نیست.

مآخذ

رفیعی‌مهرآبادی، ابوالقاسم، آتشکدۀ اردستان، تهران، 1336ش؛
مجلسی، محمدباقر، تذکرة الائمة، تهران، انتشارات مولانا؛
هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش؛
نیز:

Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994.
الٰهه هادیان رسنانی