آقاعلی اکبر فراهانی

آقاعلی‌اکبر فراهانی \āqā-alī-akbar-e farāhānī\، (1236؟- 1274 ق / 1821- 1858 م) از نوازندگان برجستۀ تار در دورۀ قاجار. آقاعلی‌اکبر فرزند شاه ولی‌الله، و از موسیقی‌دانان خاصۀ دربار محمد شاه (سل‌ 1250-1264 ق / 1834- 1848 م) و ناصرالدین شاه قاجار (سل‌ 1264 -1313 ق / 1848- 1895 م) بود.
آقاعلی‌اکبر موسیقی را ظاهراً نزد پدرش تعلیم دیده بود (مشحون، 2 / 560). از نوازندگان معاصر او در دربار قاجار، به آقامطلب‌خان کمانچه‌نواز و حسن سنتورخان می‌توان اشاره کرد (خالقی، 1 / 66). گویا مدتی سرپرستی موسیقی‌دانان دربار یا ریاست ارباب طرب را نیز عهده‌دار بود (اعتمادالسلطنه، 1 / 48)، و شماری از موسیقی‌دانان زن درباری، ازجمله سلطان خانم و سکینه خانم، نزد او مشق تار کردند (مشحون، 1 / 391-392). صنیع‌الملک، نقاش عهد ناصری، تصویری از آقاعلی‌اکبر با 7 نوازنده و بازیگر پسر و دختر ترسیم کرده است که ظاهراً همه از شاگردان و دست‌پروردگان او بودند. تاری که در دست آقا علی‌اکبر در همین تصویر دیده می‌شود، «قلندر» نام داشته است (خالقی، 1 / 106-107).
آقا غلامحسین، پسر محمدرضا و برادرزادۀ آقاعلی‌اکبر، از شاگردانش بود که پس از فوت آقاعلی‌اکبر بیوۀ او را به عقد خود درآورد و بعدها، در تربیت پسران او نیز کوشش کرد. آقاعلی‌اکبر صاحب 3 پسر به نامهای میرزاحسن، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی بود. پسر بزرگ او میرزا حسن نوازندۀ تار و سه‌تار بود که در جوانی درگذشت. پسر دوم، میرزا عبدالله نوازندۀ مشهور، تار و سه‌تار را نخست نزد برادر خود، میرزا حسن، شروع کرد و سپس نزد پسرعموی خود، آقا غلامحسین، به تکمیل آن پرداخت. میرزا عبدالله گوشه‌ها و قطعاتی را که از متقدمان خود فراگرفته بود، با نظم و ترتیب گردآوری، و منسجم کرد و بدین‌صورت، ردیف 7 دستگاه موسیقی ایرانی را تدوین نمود. پسر سوم، آقا حسینقلی، نیز نوازندگی را نزد میرزا عبدالله و پسرعموی خود، آقا غلامحسین، فرا گرفت و بعدها به‌سبب ممارست در این فن، چنان چیره‌دستی و مهارتی یافت که استاد بی‌رقیب و بزرگ‌ترین نوازندۀ تار زمان خود به‌شمار آمد (مشحون، 2 / 560، 563-564). از شاگردان دیگر مکتب آقا علی‌اکبر می‌توان از نعمت‌الله خان اتابکی، یوسف‌خان صفایی و میرزا محمدعلی ‌خان مستوفی نام برد (همو، 2 / 566-567).
آقاعلی‌اکبر اهل شعر و ادب نیز بود و ابیاتی از او در دست است. ازجملۀ اشعار او دوبیتی‌ای است که مشهور است پسرش، میرزا عبدالله، آن را در آواز طوسی در دستگاه ماهور می‌خوانده است (خالقی، 1 / 108): اگر از تو جدا باشم، نباشم / به غیری آشنا باشم، نباشم / / من بی‌دست و پا در زیر تیغت / به فکر دست و پا باشم، نباشم.
آقاعلی‌اکبر برخی آهنگهای روسی را تنظیم می‌کرد، و با تار می‌نواخت. اروپاییانی که در آن زمان به دربار ایران رفت‌وآمد داشتند، این آهنگها را می‌پسندیدند و سازندۀ آنها را تحسین می‌کردند (گوبینو، 326). گوبینو می‌نویسد: « ... علی‌اکبر با چنان روح و احساسی تار می‌زند که در هر کشوری بود، هنرمند بزرگی به شمار می‌رفت. اما مثل همۀ هنرمندان جهان نقایصی دارد؛ بسیار هوس‌باز، خودپسند و تندخو ست. پرخاشگریهایش مشهور است و راضی‌کردن او به نواختن ساز، کاری است بس دشوار» (همانجا).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛
خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1368 ش؛
گوبینو، ژ. آ.، سه سال در آسیا، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، 1383 ش؛
مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1373 ش.

امیرحسین پورجوادی