لذا مى بينيم كه تعظيم شعائرالله در منطق قرآن از تقواى جانها شمرده شده است و تعظيم والدين و علما و استادها و پيرمردان مطابق اخلاق محموده انسانى است، و به هيچ گونه عنوان شرك به آنها منطبق نميشود، زيرا تذلل در هردو مورد تعظيم به انگيزه ربوبيت و خالقيت و رازقيت نيست. دسته ديگر آيات، تذلل را در مقابل موجودى كه نفع و ضرر نمى رساند، عبادت شمرده است، هرچند به قصد ربوبيت نباشد؟

ج: بين دو دسته آيات مذكور، تناقضى وجود ندارد و البته كه تعظيم شعائر و تعظيم بزرگان، به طور قطعى در نزد متشرعه از صدر اسلام تاكنون مصداق عبادت شمرده نشده.

بتها و يا هر معبود مشركين، چه در تاريخ كهن بشريت و نبوت انبياى الهى و يا در تاريخ عصر رسالت خاتم النبيين (ص) هرچند در مقام واقع و نفس الامر هيچ تأثيرى در نفع و ضرر و تدبير امور روزمره انسانها نداشته است، ولى مشركين بدون انگيزه و اعتقاد در برابر بتها (اصنام و اوثان) تذلل نكرده اند و هيچ انسان جاهل بدون انگيزه و هدف، عملى را بجا نمى آورد، خصوصا كه قربانى كند و يا از راههاى دور مشقت سفر را براى زيارت بتها تحمل نمايد، مسلما تحمل ضررمالى ومشقت بدنى و صرف وقت براى تذلل و كرنش بوسيله اعمال مختلف بخاطر اعتقاداتى بوده كه آنان به آنها داشته اند، و آنان را در حوادث روزمره خود و اولياء[1] و سرپرستان خود (وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا ...) و مؤثر مى دانسته اند و خوشبختى و بدبختى و رسيدن و نرسيدن به خواستها و آرزوهاى خود را از آنان مى دانستند.

[1] . اولياء جمع« ولى» به معناى سرپرست و انجام دهنده كار است و نوعى از ربوبيت است.