سوم- آيا تعهد خداوند در قرآن به رزق، وجوب سعى بنده را ساقط مى‌گرداند آيا منافات با آن ندارد؟

در اينجا سه نظريه وجود دارد:

الف) در مقدار ضرورى بدون سعى ايصال رزق لازم است.

ب) ايصال رزق بدون سعى بر خداوند واجب نيست، مگر براى كسى كه توكل خود را بر خدا بنمايد؛ به خاطر اين آيه: «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ‌ (الطلاق: 3) هر كس بر خدا توكل كند كفايتش مى‌كند. ولى توكل در همه امور با طلب اسباب منافات ندارد.[1]

ج) مطلقا واجب نيست، بلكه ايصال رزق تفضل است و احسان.[2]

در قرآن مى‌فرمايد: هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ .. (: الملك: 15). فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ .. (الجمعة: 10).

اگر سعى در حصول رزق مدخليت نمى‌داشت امر به طلب نمى‌فرمود، و ما تفصيل اين موضوع را در كتاب‌هاى ديگر خود آورده‌ايم، ولى مناسب اين بحث را به ذكر يك حديث شريف كه به چندين سند و متن روايت شده است، ختم كنيم؛ رسول خدا مى‌فرمايد: «أَلَا إِنَّ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَفَثَ فِي رُوعِي أَنَّهُ لَا تَمُوتُ نَفْسٌ حَتَّى تَسْتَكْمِلَ رِزْقَهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَجْمِلُوا فِي الطَّلَبِ وَ لَا يَحْمِلَنَّكُمُ اسْتِبْطَاءُ شَيْ‌ءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ تَطْلُبُوهُ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ مَعْصِيَةِ[3] اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَسَمَ الْأَرْزَاقَ بَيْنَ خَلْقِهِ حَلَالًا وَ لَمْ يَقْسِمْهَا حَرَاماً فَمَنِ اتَّقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَبَرَ أَتَاهُ اللَّهُ بِرِزْقِهِ مِنْ حِلِّهِ وَ مَنْ هَتَكَ حِجَابَ السِّتْرِ وَ عَجَّلَ فَأَخَذَهُ مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ قُصَّ بِهِ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلَالِ وَ حُوسِبَ عَلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَة.[4]

جبرئيل به من خبر داد كه هيچ كس نمى‌ميرد تا رزق خود را كامل بدست نياورد، پس از خدا بپرهيزيد و در طلب رزق نيكو باشيد و دير رسيدن رزق شما را وادار نكند كه به نافرمانى خداوند آن را طلب كنيد، همانا خداوند تبارك و تعالى رزق‌ها را ميان خلقش به حلال تقسيم كرده است نه به حرام، پس كسى كه تقواى الهى پيشه سازد و صبر كند، رزقش را خدا از حلال مى‌رساند و كسى كه بى حيايى و پرده درى‌

[1] در يك روايت آمده است: وَ اعْقِلْ رَاحِلَتَكَ وَ تَوَكَّلْ‌[ على الله‌]؛ يعنى با توكل زانوى اشتر ببند.

[2] به صفحه 58 لئالى الاخبار شيخ محمد نبى توسيركانى( ره) مراجعه شود.

[3] [ ان تطلبوه بمعصية الله‌]

[4] كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى( ط- الإسلامية)- تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.، ج 5؛ ص 80.