و كثيف مى‌كند و اين كثافت كه سبب آن إراده خود بنده معصيت كار بوده خدا آن را خلق مى‌كند، و مجازات بنده ظلم و قبيح شمرده نمى‌شود. «وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها ...» (الإسراء: 15) هر كس به گمراهى رود به ضرر خود اوست. «فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ ...» (فاطر: 8) خداوند هر كسى را بخواهد گمراه مى‌كند و هر كسى را بخواهد هدايت مى نمايد. اين هدايت و ضلالت هر دو هدايت و ضلالت ثانوى مى‌باشدكه در آيات زيادى وارد شده و سبب حيرت كثيرى از اهل علم متوسط شده است، ولى با توجّه به آنچه كه گفتيم معناى آن روشن و مطابق عقل و در چوكات عدالت است. آيات وارده در موضوع هدايت و ضلالت زياد است و مباحث آن كثير و چنانچه دانشمند جا رسيده رساله‌اى در اين مورد بنويسد كار نيكويى كرده و ما در بعضى از كتابهاى كلامى خود كه به زبان عربى در دوره جوانى نوشته شده توضيحاتى داده ايم. اگر مطالعه كننده‌ى هوشمند به همين توضيح كمى كه اين جا مى خواند، دقت نمايد موضوع مشكل براى او حل مى‌شود.

عالم برزخ‌

«يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا» (الإسراء: 52) روزى كه شما را مى خواند (كه از قبر ها زنده بيرون آييد) پس اجابت مى‌كنيد در حالى كه او را حمد و ستايش مى‌كنيد و گمان مى بريد مدّت كمى (در برزخ) درنگ كرده‌ايد. در آيات پيش از اين آيه مخاطب پيامبر (ص) است كه به مشركين چنين و چنان بگويد و در آيه بعدى نيز خطاب به ايشان است كه به بندگان من چنين و چنان بگو و در وسط آن‌ها اين آيه خطاب به خود مردم مى‌كند كه ظاهراً مخاطبان مؤمنين، هستند و احتمال دارد مخاطبان همه باشند چه كافر و چه مؤمن.

مطلب ديگر اين است كه آيه صريح نيست كه مراد از لبث (درنگ كردن) زندگانى برزخى باشد و احتمال مى رود كه زندگى دنيا باشد و ممكن هر دو مراد باشد.