داده شده است و به همين دليل، قرآن تمام معانى كتب انبياى سابق را جمع كرده است.[1] امام خمينى مراد از جوامع الكلم را وجود تمام منازل، از اسفل ملكى تا اعلى مراتب روحانيت و ملكوت، در قرآن دانسته و در ادامه آورده است كه با توجه به اين كه افراد در مدارك و معارف، مختلف و متفاوت اند قرآن به طورى نازل شده كه هر كس به حسب كمال و ضعف ادراك و معارف و به حسب درجه‌اى كه از علم دارد از آن استفاده مى‌كند.[2]

نتيجه‌

با نگاهى گسترده به مجموع آيات و روايات مى‌توان گفت كه جامعيت قرآن، نسبت به همه معارف مورد نياز براى هدايت بشر (اعم از: احكام، عقايد، تاريخ، و هر آنچه در اين خصوص، مؤثر باشد)، پذيرفتنى است؛ امّا جامعيت مطلق قرآن، از ظواهر الفاظ قرآن قابل استنباط نيست؛ زيرا مطالبى مانند: فرمول‌هاى رياضى، فيزيك و شيمى، در مدلول لفظى آيات قرآن نيستند. با اين حال، با فرض صحّت رواياتى كه قرآن را مشتمل بر علم همه موجودات‌

(عِلمُ ما كانَ و ما يَكُونُ و ما هُوَ كائِنٌ إلى يَومِ القِيامَةِ)

دانسته‌اند، بايد اذعان كرد كه در اين صورت، دلالت قرآن بر همه علوم، از طريق دلالت لفظى نخواهد بود؛ بلكه با اشاراتى است كه اسرار و زواياى پنهان را كشف مى‌كند و فهم متعارف مخاطبان، از آن محروم است.[3] بنا بر اين، جامعيت مطلق قرآن، در خصوص پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام كه به بطون قرآن دسترسى دارند، پذيرفتنى است.

[1]. شرح فصوص الحكم: ص 1156.

[2]. آداب الصلوة: ص 309- 310.

[3]. الميزان فى تفسير القرآن: ج 12 ص 325.