پستى‌[1] خواهد بود، بلكه در حالى كه متوجّه نيستند، به خود نيرنگ مى‌زنند[2] و آثار زشت مكرشان را در اعمال خويش نمايان خواهند ديد.[3] اين مسئله، چيزى نيست جز سنّت الهى كه قابل تبديل و تحويل نخواهد بود؛[4] سنّتى كه بعد از ارسال رسل و بعد از سنّت امتحان و آزمايش، گريبان‌گير افرادى خواهد شد كه در آزمون‌هاى الهى رد مى‌شوند و به دنبال آن نيز دچار عذاب استدراج خواهند شد.[5]

در بيشتر اين آيات، از دو واژه «مكر» و «كيد» استفاده شده است كه در هفت مورد، از كاربردهاى «مكر»[6] و چهار مورد، از استعمالات «كيد»،[7] اين دو واژه به خداوند منتسب شده است. در حالى كه چنين كاربردى، كمى نامأنوس به نظر مى‌رسد؛ زيرا «مكر» در لغت عرب با آنچه در فارسى امروز از آن فهميده مى‌شود، متفاوت است. در فارسى امروز، «مكر» به معناى نيرنگى است كه در مورد نقشه‌هاى شيطانى و زيان‌بخش استفاده مى‌شود؛ امّا در لغت عرب، به معناى تدبير و چاره‌انديشى براى بازگرداندن از هدف است، چه حق باشد چه باطل. پس ممكن است ممدوح و پسنديده يا مذموم و ناپسند باشد.[8] بنا بر اين، هنگامى كه اين واژه در مورد خداوند به كار مى‌رود، مى‌توان آن را يا به معناى خنثا كردن توطئه‌هاى زيان‌بار دانست، يا به معناى «استدراج» و مهلت و طول عمر دادن، و يا چنان‌كه در

[1]. فَأَرادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَسْفَلِينَ‌)( سوره صافات، آيه 98).

[2].( وَ ما يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ‌)( سوره انعام، آيه 123)،( ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ‌)( سوره بقره، آيه 9).

[3]. اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا)( سوره فاطر، آيه 43).

[4].( اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا)( سوره فاطر، آيه 43).

[5].( وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ‌)( سوره اعراف، آيه 182).

[6]. سوره آل عمران، آيه 54؛ سوره اعراف، آيه 99؛ سوره انفال، آيه 30؛ سوره يونس، آيه 21؛ سوره رعد، آيه 42؛ سوره إبراهيم، آيه 46؛ سوره نمل، آيه 50.

[7]. سوره اعراف، آيه 183؛ سوره يوسف، آيه 76؛ سوره قلم، آيه 45 و سوره طارق، آيه 16.

[8]. راغب اصفهانى در اين باره مى‌گويد: مكر يعنى با حيله و نيرنگ، كسى را از مقصدش دور كردن و بر گرداندن كه دو گونه است: الف. مكر پسنديده كه به وسيله آن، قصد كار خوبى شود و به منظور عمل صحيح و پسنديده انجام شود؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد: وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ‌( سوره آل‌عمران، آيه 54)؛ ب. مكر مذموم كه به منظور عمل قبيح و ناپسند به كار مى رود، مانند:( لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ‌)( سوره فاطر، آيه 43). نيز، ر. ك: مفردات الفاظ القرآن، ص 772.