بدين سان هر يك از سه مقام مذكور اقتضائات خاص خود را دارد و در هر مقام بايد اقتضائات همان مقام را لحاظ كرد و نه مقتضيات مقام ديگر را. در مقام اول بايد روش‌هاى نقلى و اقتضائات زبانى را ملاحظه كرد و در مقام دوم عقل و داده‌هاى عقلى و در مقام سوم وضعيت فكرى مخاطب و جامعه روز لحاظ مى‌شود.

عدم تفكيك اين سه مقام باعث خواهد شد كه مثلًا مقام استنباط، با رعايت مصالح مقام دفاع، به خود سانسورى منجر شود و از همان ابتدا آن چيزى از متن فهميده شود كه قابل عرضه در وضعيت فكرى زمانى و مكانى خاصى است كه متكلم در آن به سر مى‌برد. نمونه‌ى برجسته اين مشكل مكتب كلامى بغداد و متكلمانى همچون سيد مرتضى علم الهدى بودند، كه به لحاظ وضعيت فكرى بغداد آن زمان، بسيارى از معارف اعتقادى كه قبل از آنان در مكتب كوفه به تبعيت از اهل بيت پيامبر (عليهم السلام) مطرح بود كنار گذاشتند و به مباحث عمومى‌تر پرداختند.

طبقه‌بندى متون اعتقادى‌

چنانچه در هر علمى، شناخت دقيق منبع، از مسائل بسيار محورى و تأثيرگذار است؛ در بحث روش علم كلام و به ويژه روش نقلى يكى از مطالب مهم و جدّى شناخت مراتب و انواع متون اعتقادى است كه پيش از بهره‌گيرى از متون بايد به دقت مورد بازشناسى قرارگيرد.

به نظر مى‌رسد متون دينى به تناسب مورد سخن، نقش‌هاى متفاوتى ايفا مى‌كنند كه استفاده درست از همه مأثورات، توجه به اين نقش‌ها و طبقه‌بندى آنها را مى‌طلبد.

1. متون تعبّدى: در مواردى كه انسان مطلقاً قادر به درك مسأله‌اى نيست، سخن وحى تعبّداً پذيرفته و تصديق مى‌شود. آدمى پس از تصديق خداى متعال به عنوان يگانه معبود، لازم است بنده او باشد و لازمه اين بندگى و تعبّد، اين است كه سخنان او را تصديق كند. اين گونه موارد، در لسان آيات و روايات «غيوب»[1] ناميده مى‌شود. براى‌

[1]. رك: بقره: 3،« الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ»؛ و آل عمران: 44« ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ».