ضرورت تفكيك مقام استنباط، اعتقاد و دفاع‌

مدار استنباط فقيهان مسلمان بر محور معنادارى متون دينى است و بر اين اساس، اجتهاد وسيله‌اى براى نزديك شدن و كشف معانى و مدلولات اين متون است. بر طبق اين مبنا، در مباحث دينى، شرط انتسابِ سخنى به دين آن است كه آن را به گونه‌اى روش‌مند از متون مقدس كشف كرده و نحوه استناد آن را به متون نشان داده شود.

اين مطلب در همه مسائل دينى، حتى در مواردى كه نمى‌توان به طور تعبّدى از دين استفاده كرد، صادق است. براى مثال، در خداشناسى، گرچه نمى‌توان تعبّداً به وحى رجوع كرد، اما به منظور فهم موضع دين و پيامبر اسلام (ص) و اهل بيت (عليهم السلام) در چگونگى اثبات خدا و اوصاف او بايد به وحى و معصوم (ع) مراجعه كرد.

مرحله‌اى كه متكلم معنا و مقصود گوينده را كشف مى‌كند، مقام استنباط ناميده مى‌شود. البته استنباط نيز دو مرحله دارد؛ يكى فهم مقصود از متن و ديگرى مقايسه اين معنا با ديگر معانى استنباط شده و مرتبط با متن مورد نظر. به عبارت ديگر براى استنباط ديدگاه قرآن و سنت، بايد همه‌ى متون مرتبط با موضوع و به عبارت ديگر خانواده‌ى آيات قرآن و احاديث در موضوع مورد تحقيق، مورد توجه قرار گيرد.

پس از اين مرحله نوبت به مقام اعتقاد مى‌رسد. براى اين كه متكلم به معناى استنباط شده از متن معتقد شود و اذعان كند كه اين معنا مطابق با واقع بوده و واقعاً جزء معارف دينى است، بايد عدم مخالفت آن با عقل احراز شود، زيرا متكلّم معتقد است عقل، پيامبر و حجت درونى است و حجّت بيرونى نمى‌تواند مطلبى بر خلاف درك صريح حجت درونى بيان كند. بنابراين پس از احراز عدم مخالفت قطعى با عقل، متكلم به معرفت اعتقادى كه همان باور قلبى است دست مى‌يابد.

پس از اين دو مرحله متكلم در مقام دفاع از معرفت اعتقادى خود بر مى‌آيد و آن معرفت را تبيين و اثبات مى‌نمايد. در مقام دفاع بر خلاف دو مقام قبل، متكلم با مخاطب مواجه است و اقتضائات مخاطب را لحاظ مى‌كند. در اين مقام ممكن است متكلم مصلحت نداند كه آموزه‌اى را بيان نمايد يا آن آموزه را به معناى حداقلى بيان كند يا با بيان عقلى، نقلى، تجربى يا آمارى مطلب را بيان كند.