الف- اصول اعتقادى‌

در تعريف اصول دين و نيز تعيين مصداق‌هاى آن، نظريات متفاوتى مطرح شده است. فهرست مصاديق مهم‌تر اين اصول عبارتند از:

1. ابن خلدون اصول ايمانى اهل سنت را، بر پايه حديثى كه از پيامبر اكرم (ص) نقل شده، شش اصل اعتقاد به «خدا»، «فرشتگان»، «كتاب‌هاى آسمانى او»، «فرستادگان او»، «روز قيامت»، و «تقدير الهى» معرفى مى‌كند.[1]

2. معتزله پنج اصل «توحيد»، «عدل»، «وعد و وعيد»، «منزلة بين المنزلتين»، و «امر به معروف و نهى از منكر» را اصول عقايد خود مى‌دانند و كتاب‌هايى با عنوان «شرح الاصول الخمسة»[2] تدوين نموده‌اند كه در تبيين اين اصول پنج‌گانه است. ملاحظه مى‌شود كه از اين پنج اصل، فقط دو اصل نخست از اعتقادات اساسى هستند و اصل امر به معروف و نهى از منكر از احكام عملى است. به نظر مى‌رسد دليل اين‌كه اين پنج اصل، اصول اعتقادى معتزله به شمار مى‌رود آن است كه تفسيرهاى ايشان از اين اصول، آنان را از ديگران جدا مى‌كند و نيز معتزله با وجود اختلافات بسيارى كه در ميانشان هست، در اين موارد با يكديگر اتفاق نظر دارند و ملاك معتزلى بودن، پذيرش اصول پنجگانه مذكور است. به عبارت ديگر ملاك تمايز و تشخص آنان اين پنج اصل است.

3. سيد مرتضى، ضمن نقد نظريه معتزله درباره انحصار اصول دين در پنج اصل مذكور، در نهايت به اين نتيجه مى‌رسد كه اگر بخواهيم اصول دين را به طور خلاصه بيان كنيم بايد به دو اصل «توحيد» و «عدل»، اكتفا كنيم چون بقيه اصول، از باب لطف، در مبحث «عدل» داخل مى‌شوند و اگر معتزله بخواهند اصول دين را با تفصيل و توضيح بيان كنند، غير از پنج اصل مذكور، بايد دو اصل نبوت و امامت را نيز بيافزايند و هفت اصل را مصداق اصول دين بگويند.[3]

[1]. عبد الرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ص 462.

[2]. اثرى از قاضى عبد الجبار معتزلى.

[3]. ر. ك: سيد مرتضى، رسائل الشريف المرتضى، ج 1، صص 165 و 166.