البته عقل گاه در معناى اصطلاحى خاص نيز به كار مى‌رود كه در بحث روش عقلى مورد بررسى قرار خواهد گرفت.

متكلّمان اسلامى چنان كه اشاره شد در تعريف علم كلام به دو جنبه «استنباط عقايد دينى» و «اثبات اين عقايد و دفاع از آنها» اشاره كردند[1] و در عمل نيز همين دو كار عمده را، كه هر يك داراى مراحلى است، انجام داده‌اند؛[2] هرچند، به دليل ضرورت پاسخگويى به مخالفان، معمولًا جنبه دوم، بيشتر مورد توجه قرار گرفته است.

آنان با قطع نظر از اختلافى كه در چگونگى اثبات خدا و راه وصول به‌ «معرفة الله» دارند، پس از اثبات وجود خدا و نبوت خاصه پيامبر اكرم (ص) در استنباط عقايد دينى به دو منبع عقل و وحى توسل مى‌جويند؛ البته در ميزان استفاده از اين دو منبع، در ميان ايشان گرايش‌هاى مختلفى وجود دارد. برخى متكلمان، همچون معتزله، تا آنجا پيش رفته‌اند كه همه معارف اعتقادى را عقلى دانسته و نقش وحى را تأييد و ارشاد حكم عقل پنداشته‌اند.[3] برخى ديگر، چون اشاعره، همه واجبات و هرگونه حسن و قبح را نقلى دانسته‌[4] و نقش اصلى عقل را دفاع از معارف دينى مى‌دانند. اهل حديث و افرادى چون احمد بن حنبل و مالك بن انس كه تنها مصدر اعتقاد را كتاب و سنّت دانسته و از هر گونه تكلم در مسائل اعتقادى احتراز مى‌جستند.[5] در ميان متكلّمان اماميه اگرچه در اصل حجيت عقل و وحى اختلافى نبوده، اما همواره گرايش‌هاى مختلفى در اين باره وجود داشته است.

به هر حال روشن است كه براى اثبات حجيت قرآن و روايات ابتدا بايد وجود خداوند و نبوّت را اثبات كرده تا بتوانيم از وحى استفاده كنيم و اين كار با بهره‌گيرى از عقل و

[1]. ر. ك: سعد الدين تفتازانى، شرح المقاصد، ج 1، ص 163؛ مير سيد شريف جرجانى، شرح المواقف، ج 1، ص 34؛ عبدالرزاق لاهيجى، شوارق الالهام، ص 5؛ عبدالرزاق لاهيجى، گوهر مراد، صص 18 و 20؛ جعفر آل ياسين، الفارابى فى حدوده و رسومه، ص 319.

[2]. رضا برنجكار، معرفت فطرى خدا، ص 139.

[3]. شهرستانى، ملل و نحل، ج 1، ص 42.

[4]. همان، صص 101 و 102.

[5]. محمّد ابوزهره، تاريخ المذاهب الاسلاميه، ص 461.