روش و منابع علم كلام‌

براى رسيدن به وظايف ششگانه كلام، از روش‌هاى خاصى بايد استفاده شود كه در اين كتاب به بررسى اين روش‌ها خواهيم پرداخت. اما به صورت خلاصه و اجمالى مى‌توان گفت كه روش علم كلام روش عقلى نقلى است و در مورد شيوه استنباط بايد گفت كه اساساً استنباط كار عقل است اما منابع استنباط، عقل و نقل است و متكلم از بديهيات عقلى، آيات قرآن و روايات معتبر استفاده مى‌كند. دفاع نيز كار عقل است اما متكلم با توجه به عقايد مخاطب مى‌تواند به اصول عقلى يا نقل و يا هر دو استناد كند.

البته بايد توجه داشت كه منظور از «روش عقلى» اعمّ از روش عقلى به معناى رايج كلمه است كه در آن تنها از مبادى عقلى استفاده مى‌شود و گزاره‌هاى صرفاً عقلى در قالب اشكال منطقى تنظيم مى‌گردد تا به كشف مجهولات بيانجامد.

به بيانى ديگر، مقصود از روش عقلى در اين‌جا همان روش «غير نقلى» است، چراكه متكلّم در مقام دفاع از دين، از همه روش‌هاى مقبول از جمله روش تجربى و تاريخى نيز استفاده مى‌كند. براى مثال متكلّم مى‌تواند از گزاره‌هاى قطعى علوم روان‌شناسى، فيزيك و شيمى و نيز حتى روش‌هاى آمارى و تحقيقات ميدانى در راستاى تبيين آموزه‌هاى دينى، اثبات و دفاع از آنها استفاده كند. از اين رو مى‌توان به جاى عقل و نقل، منابع درون دينى و منابع برون دينى را مطرح كرد.

بنابراين با يك نگاه كلى مى‌توان منابع علم كلام را در دو دسته جاى داد: «عقل و نقل». منظور از نقل همان منابع متنى اسلام يعنى «قرآن و احاديث» است. قرآن، منبع وحيانى و احاديث، مبين آيات قرآن هستند. از اين رو طبيعى است كه متكلّم در مقام استنباط به قرآن و روايات مراجعه كند، زيرا اين دو مهم‌ترين منبع در استنباط معارف اسلامى به شمار مى‌آيند. بحث تفصيلى درباره اين دو منبع در كتاب‌هاى اصولى مطرح شده است و در اين كتاب نيز به برخى از آنها در فصل روش نقلى پرداخته خواهد شد.

اما مقصود از عقل در اين مباحث، يكى از قواى معرفتى در برابر ديگر قوا نيست بلكه منظور همه قواى بشرى، در برابر منبع الهى وحى است كه شامل حس، قلب، وجدان و فطرت مى‌شود، در صورتى كه معرفت حاصل از آنها قطعى باشند.