روش عقلى ممكن است. از اين رو روش عقلى و نقلى هر دو بايد مورد بحث قرار گيرند تا جايگاه هر كدام در مباحث اعتقادى روشن شود.

بدين جهت، بخش دوم كه به روش‌شناسى استنباط مى‌پردازد به دو فصل تقسيم مى‌شود: «شناخت روش عقلى، شناخت روش نقلى». در بخش سوم كتاب يعنى روش‌شناسى دفاع، نيز به جايگاه عقل و نقل اشاراتى خواهد شد.

معرفت اعتقادى، اقسام و درجات آن‌

از يك‌سو چنان كه گفته شد موضوع علم كلام، عقايد است و از سوى ديگر اهميت تبيين موضوعِ هر علم نيز ضرورتى انكار ناشدنى است. بنابراين پيش از سخن درباره هر موضوع جزئى يا كلّى در علم كلام، ابتدا بايد حقيقت معرفت اعتقادى روشن شود.

«معرفت» را گاه به معناى «مطلق آگاهى» تعريف كرده‌اند كه خود قابل تقسيم به دو بخش «علمِ حضورى» و «علم حصولى» است و علم حصولى به «تصور» و «تصديق» تقسيم مى‌شود. گاهى منظور از معرفت، تصور و گاهى تصديق و باور است كه آن نيز به دو قسم «باور ذهنى» و «باور قلبى» تقسيم مى‌شود و البته گاهى نيز مقصود از معرفت، شناخت حقيقت خارجى‌[1] است.

در اين كتاب، مقصود از معرفت اعتقادى، تصديق و باور است كه عملى جوانحى و اختيارى مى‌باشد. توضيح اين‌كه در نظر مشهور فيلسوفان، معرفت معلول علل و عوامل خارجى است و مبادى سه‌گانه عمل يعنى: «معرفت، ميل و اراده» هيچ كدام اختيارى نيستند[2] اما اين نظريه با مشكلات بسيارى روبرو است. به نظر مى‌رسد اراده و اختيار در

[1]. معناى لغوى معرفت همين معناست. ر. ك: أبوهلال‌العسكرى، الفروق اللغوية، ص 62، احمد بن محمد بن على المقرى الفيومى، المصباح المنير، ابى‌الحسين احمد بن فارس، معجم مقاييس اللغه، ابى القاسم محمود بن عمر الزمخشرى، اساس البلاغه، ماده« عرف» و نگارنده، رضا برنجكار، معرفت فطرى خدا، صص 57 و 58.

[2]. صدرالدين شيرازى( ملاصدرا)، الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، ج 6، ص 354 و ج 4، ص 114.