6. پاسخ به شبهه با طرح احتمال‌

برخى از شبهاتى كه مطرح مى‌شود به اين دليل است كه شبهه كننده صرفاً به يك جنبه از مسأله نگاه مى‌كند و با يك احتمال خود را مواجه مى‌بيند و از توجه به جنبه‌ها و احتمالات ديگر غافل است. در حالى كه مطلب به گونه‌اى است كه احتمالات ديگرى قابل طرح است و مطرح ساختن آنها باعث مى‌شود، نتيجه مورد نظر شبهه‌گر محقق نشود. در اين گونه موارد روش پاسخ به شبهه طرح احتمالاتى است كه بر اساس آن، استدلال شبهه كننده مخدوش و مردود مى‌گردد. اين روش به خصوص در جايى كه شبهه‌گر تلاش مى‌كند با طرح سريع مقدمات به نتيجه دست يابد و ادعاى خود را مطرح سازد، از ارزش و كارايى بالايى برخوردار است. طرح احتمالات گوناگون و ايجاد صورت‌هاى مختلف براى ادعاهاى شبهه‌گر او را به حالت انفعال مى‌كشاند و زمينه غلبه بر او را فراهم مى‌سازد. به عنوان نمونه مى‌توان به مناظره امام على (ع) با يهوديان اشاره كرد كه حضرت با طرح احتمالات گوناگون، موجبات تفرق آراء در ميان آنها را فراهم ساخته و در ادامه حقانيت سخن خود و بطلان سخن آنان را آشكار مى‌سازد.[1] نمونه ديگر، تعليم امام حسن عسكرى (ع) به يكى از شاگردان‌شان، اسحاق كندى است كه حضرت به او ياد مى‌دهد كه چگونه با طرح يك احتمال (احتمال دارد منظور قرآن غير از آن چيزى باشد كه تو گمان مى‌كنى) در پيش استادش، او را به تأمل بيشتر و رها كردن ادعاى وجود تناقض در قرآن واداشت و به اين طريق او را از نوشتن كتابى كه در اين زمينه آغاز كرده بود، باز دارد.[2]

7. پاسخ به شبهه با محسوس سازى معقولات‌

پاسخ به شبهه فرآيندى دو سويه دارد كه بر اساس تعامل و تبادل بين پاسخ‌گو و شبهه كننده صورت مى‌گيرد. پاسخ گو بايد بهترين روش‌ها و ابزارها را براى تأثير بيشتر و ثمربخش بودن فعاليت خود اتخاذ كند. از اين رو لازم است تا از تمامى امكانات براى‌

[1]. ر. ك: شيخ صدوق، معانى الاخبار، ص 26.

[2]. رك: ابن شهرآشوب مازندرانى، مناقب آل أبى طالب؟ ع؟، ج 3، ص 525.