روش‌هاى پاسخ به شبهه‌

در بحث از روش‌هاى پاسخ به شبهه، بيشتر به انواع پاسخ گويى از لحاظ شكل پاسخ گويى پرداخته خواهد شد و برخى از اين روش‌ها را كه از اهميت بيشترى برخوردارند، مورد تأكيد بيشترى قرار خواهد گرفت. بنابراين انواع پاسخ گويى از لحاظ ماده و محتوا يعنى استفاده از محتواى عقل نظرى و عقل عملى و قرآن و احاديث و فطريات ذكر نمى‌شود و به آنچه در بحث اثبات در اين زمينه بيان شد، اكتفا مى‌گردد.

1. پاسخ به شبهه بر اساس مبانى شبهه كننده يا نقاط مشترك‌

هرگونه گفتگو و تبادل انديشه‌اى و از جمله پاسخ و دفع يك شبهه كلامى، بايد بر اساس مبنا يا محور و نقطه‌اى مشترك و مورد قبول طرفين آغاز شود. به تعبير ديگر، متكلم بايد نقطه شروع پاسخ خود را اعتقادى قراردهد كه شبهه‌كننده نيز بدان معتقد بوده و نيازى به بحث درباره آن وجود نداشته‌باشد. اين مبناى مشترك، بسته به موضوع مورد شبهه، متفاوت خواهد بود. گرچه معمولًا قضاياى بديهى و وجدانى، نقطه آغاز مناسبى براى پاسخ به شبهه هستند. روش قرآن كريم هم اينگونه است وهنگام شروع گفتگو بر مبانى مورد قبول تأكيد شده است، از جمله در سوره آل عمران خداوند به پيامبر (ص) مى‌فرمايد: (قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى‌ كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ)[1]؛ بگو: اى اهل‌كتاب، بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است، بايستيم. در آيه‌اى ديگر ضمن توصيه بر جدال احسن، اشاره شده است كه گفتگو بايد از نقطه مشترك آغاز شود و اين مسأله يكى از ويژگى‌هاى جدال احسن مورد تأكيد قرآن است:

وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكِتابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛[2]

و با اهل كتاب، جز به [شيوه اى‌] كه بهتر است، مجادله مكنيد مگر [با] كسانى از آنان كه ستم كرده‌اند و بگوييد: به آنچه به سوى ما نازل شده و [آنچه‌] به سوى شما نازل گرديده، ايمان‌آورديم؛ وخداى ما و خداى شما يكى است و ما تسليم اوييم.

[1]. آل عمران: 64.

[2]. عنكبوت: 46.