3. پرهيز از اهانت به مقدسات طرف مقابل: در مسير پاسخ به شبهه بايدبايد از ايجاد هر گونه حس دشمنى و كينه خوددارى كرد. همچنين از عوامل ايجاد اين حس، توهين به مقدسات طرف مقابل است. در قرآن كريم به صراحت از اين مسأله نهى شده است: (وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ).[1]

براى كسى كه مى‌خواهد با منطق و استدلال به شبهات پاسخ دهد، لازم است كه در يك فضاى منطقى و علمى اين كار را انجام دهد؛ والا با حاكم شدن فضاى دشمنى، دليل و منطق راه به جايى نخواهد برد و پاسخ‌گو به هدف خود نخواهد رسيد.

ج. شرايط پاسخ به شبهه با توجه به زمان و مكان‌

مسلماً شبهه در يك زمان و مكان خاص مطرح مى‌شود و نمى‌توان آن را در خلأ تصور كرد. در اين صورت طبيعى است كه بايد شرايط زمان و مكان در نظر گرفته شود. گاهى رويكرد جامعه، رويكردى عقل گرايانه است و شبهه نيز بر اساس همين وضعيت براى اولين بار طرح مى‌شود و يا اگر هم سابقه دارد با تقرير جديدى با توجه به اين رويكرد مطرح مى‌شود. طبيعى است كه پاسخ به اين شبهه در اين زمان و مكان خاص، با تكيه بر روش نقلى اثرگذار نخواهد بود. يا جامعه‌اى كه رويكرد غالب آن تجربه گرايى است مسلماً تقرير شبهه با توجه به همين رويكرد صورت گرفته است، پس پاسخ به اين شبهه بدون در نظر گرفتن اين رويكرد نتيجه بخش نخواهد بود.

د. شرايط پاسخ به شبهه با توجه به موضوع‌

پر واضح است كه هر شبهه‌اى درباره موضوعى مطرح مى‌شود، پاسخ به شبهه بدون در نظر گرفتن موضوع و اجزاء و شرايط آن امكان پذير نيست. همچنين برخى از موضوعات به گونه‌اى است كه خود متوقف بر يك سلسله مبانى و مقدمات است كه در پاسخ به شبهه بدون در نظر گرفتن اين مبانى و نقد آن كارى بس دشوار است. از سوى ديگر برخى از موضوعات روش اثبات و يا نقد آن عقلى است. بنابراين بدون در نظر گرفتن چگونگى موضوع و روش بحث آن، پاسخ به شبهه عقيم خواهد ماند.

[1]. انعام: 108.