ب. شرايط پاسخ به شبهه با توجه به مخاطب‌

1. مراعات سطح مخاطب: يكى از مهم‌ترين شرايط پاسخ به شبهه، آگاهى از شرايط مخاطب از لحاظ سطح علمى، شرايط روحى و روانى و شرايط فرهنگى و اجتماعى و توجه به اين مطلب در مقام پاسخ گويى است. ممكن است يك پاسخ در يك زمان و براى افرادى سبب برطرف شدن شبهه واصلاح انديشه آنها شود و همان پاسخ در جاى ديگر و براى افرادى ديگر، اثرى در دفع شبهه نداشته باشد. پاسخ‌گو بايد به گونه‌اى به شبهه پاسخ دهد كه سخنش نه فراتر از سطح فهم مخاطب باشد، كه در اين صورت كلامش نامفهوم خواهد بود و به جاى دفع شبهه، به تثبيت آن منجر خواهد شد و نه فروتر از حد فهم مخاطب، كه در اين صورت، سخنش سبك و ضعيف قلمداد مى‌شود و اثر شبهه زدايى خود را از دست مى‌دهد. سيره و روش اهل بيت (عليهم السلام) نيز توجه به سطح و ظرفيت مخاطب در مقام آموزش و پاسخ گويى مورد دقت بوده است.[1]

2. احترام به مخاطب: هدف از پاسخ به شبهه، دفاع از دين و ايجاد اصلاح در مخاطب است، بنابراين براى تحقق اين هدف، لازم است پاسخ گو، احترام مخاطبان خود را رعايت كند. احترام به مخاطب غالباً زمينه ايجاد ارتباط عاطفى و روانى را فراهم مى‌كند و اين ارتباط اثر زيادى در همراهى و پذيرش استدلال‌هاى پاسخ‌گو دارد. در مقابل بى‌احترامى، حس لجاجت و مقابله غيرمنطقى را در مخاطب ايجاد مى‌كند و روند پاسخ گويى را با مشكل مواجه مى‌سازد. اهل بيت (عليهم السلام) در مقام پاسخ گويى با احترام با مخاطبان خود برخورد مى‌كردند، حتى اگر آنان كافر يا مشرك بودند. شواهد اين مطلب در منابع روايى فراوان است، نمونه آن برخورد محترمانه امام صادق (ع) با زنديقى از مصر بود كه حضرت در قسمتى از گفتگوى خود، او را با تعبير

«يا اخا اهل مصر»

خطاب فرمودند.[2]

[1]. ر. ك،: كلينى، پيشين، ج 1، ص 23؛ شيخ صدوق، التوحيد، ص 363؛ مجلسى، پيشين، ج 2، ص 64( باب‌النهى عن كتمان العلم و الخيانة و جواز الكتمان عن‌غير اهله) وج 5، ص 57 وج 46، ص 320؛ و ...

[2]. ر. ك: كلينى، پيشين، ج 1، ص 73.