در روايتى زنديقى از امام رضا (ع) پرسيد: دليل و نشانه وجود خدا چيست؟

امام (ع) فرمود: من چون به جسم خود مى‌نگرم و مى‌بينم كه در طول و عرض و كم و زياد آن و جلوگيرى از آفت‌ها و جلب منافع نسبت به آن از خود دخالتى ندارم، يقين مى‌كنم كه اين ساختار را بنيان‌گذارى است و به وجود او اقرار مى‌نمايم. افزون برآن، ازآنچه [دراين عالم‌] از قدرت او، نسبت به حركت و سير روز و شب و ايجاد ابرها [براى رساندن باران‌] و سير خورشيد و ماه و ستارگان و غيره از نشانه‌هاى عجيب و شگفت انگيز و ظرافت‌ها و دقت‌هاى حكيمانه مى‌بينم يقين مى‌كنم كه همه اين‌ها مقدّرى [حكيم‌] و آفريدگارى [عالم ودانا] دارد.[1]

در اين بحث از آثار خداوند وجود او اثبات شده است. به اين نوع دليل برهان آنى گفته مى‌شود.

اثبات از راه فوايد و كاركردها

گاهى براى اثبات ضرورت وجود شخصى مثل پيامبر از كاركردهاى منحصر به فرد او استفاده مى‌شود. متكلمان براى اثبات نبوت عامه و ضرورت وجود پيامبر از اين روش استفاده كرده‌اند. آنان ابتدا حسن نبوت و لطف بودن آن را از طريق فوايد پيامبر اثبات مى‌كنند، آنگاه به دليل وجوب لطف، ضرورت وجود پيامبر را اثبات مى‌كنند. محقق طوسى و علامه حلى يازده فايده براى وجود پيامبر ذكر كرده‌اند.[2]

امروزه كاركردگرايى يكى از گرايش‌هاى مطرح در مطالعات دينى است و ديدگاه‌هاى مختلفى درباره آن وجود دارد.[3] به نظر مى‌رسد صرف وجود يا عدم وجود كاركرد دليل درستى يا نادرستى مطلبى نيست، بلكه وجود كاركرد با شرايطى تنها مى‌تواند بخشى از

[1]. قال الرجل فما الدليل عليه؟ قال أبوالحسن إنى لما نظرت إلى جسدى فلم يمكنى فيه زيادة و لانقصان فى العرض و الطول و دفع المكاره عنه و جر المنفعة إليه علمت أن لهذا البنيان بانيا فأقررت به؛ مع ما أرى من دوران‌الفلك بقدرته و إنشاءالسحاب و تصريف الرياح و مجرى الشمس و القمر و النجوم و غير ذلك من الآيات العجيبات المتقنات علمت أن لهذا مقدراً و منشئا( كلينى، الكافى، ج 1، ص 78).

[2]. ر. ك: علامه حلى، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، ص 346.

[3]. ر. ك: سبحانى، مدخل مسايل جديد كلامى، ج 3 ص 171؛ خسروپناه، كلام جديد، ص 246.